वसन्त आचार्य
वसन्त आचार्य
नेपालमा सदावहार रूपमा नीति निर्मातादेखि शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीले रटान लगाउँदै आएको एउटै कुरा हो, गुणस्तरीय शिक्षा । यसको मापनका बारेमा मापदण्ड के हो ? यसमा भने व्यक्ति अनुसार फरक फरक परिभाषा हुने गरेका छन् । व्यक्ति, समाज र राष्ट्रको जीवनमा गुणस्तरीय शिक्षाले सकारात्मक प्रभाव पार्ने भन्दै अनेकानेक बहस र छलफल भइरहेका हुन्छन् । गुणस्तरीय शिक्षाका बारेमा जसरी एकरूपताका साथमा आवाज मुखरित हुने गरेका छन् तर यसको मानक अर्थका बारेमा भने भिन्नाभिन्नै तर्क, विश्लेषण र व्याख्या सुनिँदै आएको छ ।
कतिपयले सिपसहितको शिक्षालाई गुणस्तरीय शिक्षाका रूपमा चित्रण गर्ने गरेका छन् भने कतिपयले विश्वस्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने शिक्षालाई गुणस्तरीय शिक्षा मान्ने गरेका छन् । घरगाउँका लागि आवश्यक समस्या समाधान गर्न सक्ने शिक्षा नै गुणस्तरीय शिक्षा हो भनेर कतिपयले परिभाषित गरेका छन् । गुणस्तरीय शिक्षाका बारेमा रटान लगाउन जति सहज छ, यसको मानक परिभाषा निर्माण गर्न त्यति सहज पक्कै पनि छैन । गुणस्तरीय शिक्षा के हो भन्नेबारेमा हामी यसका सूचकहरू निर्माण गरेर परिभाषित गर्न सक्छौँ । यसका सूचकलाई प्रभावकारी सिकाइ र समग्र विद्यार्थी विकासमा योगदान गर्ने विभिन्न कारकका आधारमा मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । गुणस्तरीय शिक्षाका सूचकलाई यसरी नियाल्न सकिन्छ :
सिकाइ परिणाम
गुणस्तरीय शिक्षा स्पष्ट र मापनयोग्य सिकाइ परिणाम प्राप्त गर्न केन्द्रित हुन्छ । यी नतिजाले शैक्षिक उपलब्धि मात्र नभई आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान, रचनात्मकता र अन्य सान्दर्भिक सिपको विकासलाई पनि प्रतिविम्बित गर्नु पर्छ । यसरी प्राप्त भएको ज्ञानको परिणामसमेत देखिने खालको हुनु पर्छ । हामीकहाँ सिक्ने कुरामा मात्रै शिक्षा केन्द्रित छ तर गुणस्तरीय शिक्षाका लागि सिकेको कुरालाई व्यवहारमा समेत परिणाम देखिने हुनु पर्छ ।
योग्य र उत्प्रेरित शिक्षक
गुणस्तरीय शिक्षाका लागि विषय विशेषज्ञता र शैक्षिक सिप भएका राम्रो, योग्य र उत्प्रेरित शिक्षक चाहिन्छ । तिनीहरूसँग पाठ्यक्रमको गहिरो बुझाइ हुनु पर्छ, प्रभावकारी शिक्षण विधिहरू प्रयोग गर्नु पर्छ र विद्यार्थीलाई सिकाइ प्रक्रियामा संलग्न गराउन सक्षम हुनु पर्छ । विद्यार्थीले सिकाइका क्रममा नबुझेका विषयलाई सिक्न उत्प्रेरित गर्नु पर्छ । हामीकहाँ विद्यार्थीले बुझेन भने उसको मानसिक अवस्थाको कमजोरीका रूपमा लिँदै ‘यसको दिमाग नै छैन’ भन्ने खालका उक्ति दिने प्रवृत्ति छ । गुणस्तरीय शिक्षाका लागि शिक्षकले विद्यार्थीको कमजोरीको सही उपचार गर्ने गरी उत्प्रेरित गर्नु पर्छ ।
पाठ्यक्रम र निर्देशनात्मक सामग्री
गुणस्तरीय शिक्षाका लागि राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डसँग मिल्दोजुल्दो राम्रोसँग डिजाइन गरिएको र अपटुडेट पाठ्यक्रम आवश्यक छ । पाठ्यक्रम बृहत्, सन्तुलित र ज्ञानको व्यावहारिक प्रयोगका लागि अवसर प्रदान गर्ने हुनु पर्छ । पाठ्यपुस्तक, पूरक स्रोत र प्रविधिमा आधारित उपकरणसहित निर्देशनात्मक सामग्री पहुँचयोग्य हुनु पर्छ र सक्रिय सिकाइलाई समर्थन गर्नु पर्छ । पाठ्यक्रमले खोजेको मर्मलाई सम्बोधन गर्ने गरी विभिन्न शैक्षिक सामग्री व्यवस्थित गर्नु पर्छ । अहिले शैक्षिक क्रियाकलाप प्रविधिमय बन्दै गएको छ । आवश्यक सामग्रीको अभावमा पाठ्यक्रमको लक्ष्य र उद्देश्य अलमल पर्ने देखिन्छ । यसलाई सम्बोधन गर्ने गरी पूरक सामग्रीको पर्याप्ततामा ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ ।
समावेशी शिक्षा
गुणस्तरीय शिक्षाले समावेशी अभ्यासलाई प्रवर्धन गर्छ । सबै विद्यार्थीको क्षमता, पृष्ठभूमि वा सामाजिक–आर्थिक स्थितिलाई ध्यान नदिई शिक्षामा समान पहुँच छ भन्ने सुनिश्चित गरियो भने त्यसले सिकाइमा अवरोध सिर्जना गर्छ । समावेशी शिक्षाका लागि विविध सिकाइ आवश्यकता मिलाउने, उपयुक्त समर्थन प्रणाली उपलब्ध गराउने र सुरक्षित तथा समावेशी सिकाइ वातावरणलाई बढावा दिनु पर्दछ । हामीले सबै वर्ग, समूहलाई एउटै प्रणालीमा राखेर शिक्षा प्रदान गर्न थाल्यौँ भने त्यसले सीमित समूहलाई मात्रै मुनाफा पुग्ने देखिन्छ । सबैलाई समान ढङ्गले सम्बोधन गर्नका लागि समावेशी शिक्षा नै आजको आवश्यकता हो ।
पूर्वाधार र साधनस्रोत
गुणस्तरीय शिक्षाका लागि कक्षाकोठा, पुस्तकालय, प्रयोगशाला र प्राविधिक स्रोत जस्ता पर्याप्त भौतिक पूर्वाधारको व्यवस्था हुनु पर्छ । पूर्वाधारबिना सिकाइले पूर्णता नलिनुका साथै गुणात्मकता पनि प्राप्त गर्न सक्दैन । विद्यालयमा प्रभावकारी शिक्षण र सिकाइलाई समर्थन गर्ने सुविधा राम्रोसँग राख्नु पर्छ । थप रूपमा पुस्तक, शैक्षिक सामग्री र डिजिटल उपकरणसहित सान्दर्भिक सिकाइ स्रोतमा पहुँच आवश्यक छ ।
मूल्याङ्कन र प्रतिक्रिया
गुणस्तरीय शिक्षाका लागि रचनात्मक प्रतिक्रिया प्रदान गर्ने नियमित र निष्पक्ष मूल्याङ्कन र अभ्यास महìवपूर्ण छन् । मूल्याङ्कन गर्दा विद्यार्थीको बुझाइ, प्रगति र सिपको निपुणताको मूल्याङ्कन गर्नु पर्छ । प्राप्त प्रतिव्रिmयालाई निर्देशनात्मक रणनीति मार्गदर्शन गर्न, सुधारका लागि क्षेत्र पहिचान गर्न र सिकाइ अनुभवलाई निजीकृत गर्न प्रयोग गरिनु पर्छ । कसैको पनि कुनै कुरामा ध्यान नदिएर आफ्नै ढङ्गले रटान लगाएर निर्दिष्ट शैक्षिक उपलब्धि हासिल गर्न सम्भव हुँदैन । शैक्षणिक क्रियाकलापको प्रभावकारिताका बारेमा नियमित मूल्याङ्कन गर्ने र आवश्यक सुधारका लागि प्रतिक्रिया दिने खालको प्रणाली विकसित गर्न सकियो भने मात्रै शैक्षिक गुणस्तर हासिल गर्न सकिन्छ ।
अभिभावक र सामुदायिक संलग्नता
शैक्षिक गतिविधिको मुख्य हिस्सेदारका रूपमा समुदाय र अभिभावक पनि रहेका हुन्छन् । उनीहरूको साथ र सहयोगबिना गुणस्तरीय शिक्षाको परिकल्पना पनि गर्न सकिँदैन । गुणस्तरीय शिक्षामा अभिभावक, समुदायका सदस्य र विद्यालयबिचको सक्रिय संलग्नता र सहकार्य समावेश हुने गर्छ । आफ्ना बालबालिकाको शिक्षामा आमाबाबुलाई संलग्न गराउने, सामुदायिक संस्थासँग साझेदारी बढाउने र विद्यालय गतिविधिमा अभिभावकको सहभागितालाई प्रोत्साहन दिनुले सहयोगी र समग्र सिकाइ वातावरणमा योगदान पु¥याउँछ । अभिभावक र समुदायले अपनत्व लिने वातावरण हुन सकेन भने विद्यालयले प्रभावकारी शिक्षा प्रदान गर्न सक्दैन ।
निरन्तर व्यावसायिक विकास
गुणस्तरीय शिक्षाका लागि शिक्षक र शैक्षिक कर्मचारीको निरन्तर व्यावसायिक विकासमा जोड दिन आवश्यक छ । व्यावसायिक विकासका लागि अवसर, जस्तै– प्रशिक्षण कार्यक्रम, कार्यशाला र सल्लाह, शिक्षकलाई उनीहरूको सिप बढाउन, उदीयमान प्रवृत्तिसँग रहन र प्रभावकारी शिक्षण अभ्यास लागु गर्न सक्षम बनाउँछन् । शिक्षक भनेको त्यस्तो व्यक्ति हो; जसले जीवनभर अध्ययन गरिरहनु पर्छ । अध्ययनसँगै नयाँ प्रविधिसँग अपडेट पनि हुनु जरुरी छ । जुन शिक्षकले आफूलाई निरन्तर अपडेट राखेर व्यावसायिक गुणको विकास गर्न सक्छ; त्यही शिक्षक शैक्षिक गुणस्तरको महìवपूर्ण हिस्सेदार हुन्छ । हामीकहाँ शिक्षकले एक पटक पढेपछि केही गर्नु पर्दैन भन्ने खालको सोच देखिन्छ । त्यसले गर्दा शिक्षकमा अल्छीपन बढ्नुका साथै शैक्षिक गुणस्तरलाई प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । शिक्षकलाई व्यावसायिक वनाउनु गुणस्तरीय शिक्षाको एक महत्वपूर्ण अङ्ग हो ।
राम्रो गोलाकार शिक्षा
गुणस्तरीय शिक्षा शैक्षिक उपलब्धिभन्दा बाहिर जान्छ र विद्यार्थीको समग्र विकासमा जोड दिन्छ । यसले शारीरिक शिक्षा, कला, खेलकुद, अतिरिक्त क्रियाकलाप र सामाजिक तथा भावनात्मक सिपलाई बढावा दिने चरित्र विकास कार्यक्रमको अवसर समावेश गर्छ । विद्यार्थीलाई पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तकमा मात्रै केन्द्रित गरियो भने त्यसले गुणस्तरीय शिक्षाको पक्षपोषण गर्न सक्दैन । विद्यार्थी सबै ढङ्गले निपुण हुनु पर्छ । विद्यार्थीलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नका लागि विद्यालय, अभिभावक, समुदाय, सरकार र सरोकारवाला सबैका भूमिका विशेष रहन्छ । हामीकहाँ गुणस्तरीय शिक्षाका बारेमा रटान लगाउने प्रचलन त छ तर गुणस्तरीय शिक्षा कायम गर्नका लागि भूमिका बहन गर्ने भन्ने विषयका बारेमा भने सबैतिर अन्योल देखिन्छ । गुणस्तरीय शिक्षा कायम हुन सकेन भनेर चर्को आवाज बनाउनुभन्दा आफूले आफ्नो तर्फबाट के कस्तो भूमिका निर्वाह गर्न सकिन्छ भन्नेबारेमा ध्यान दिनु पर्छ । गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने कुरा कुनै एक पक्षको मात्रै सरोकार होइन, यो समग्र नेपालीको चासो र चिन्ताको विषय हो । देश बनाउने सपना देख्ने हरेकले आआफ्नो तर्फबाट गुणस्तरीय शिक्षा कायम गर्नका लागि भूमिका निर्वाह गर्नु नितान्त आवश्यक देखिन्छ ।
