सय वर्षअघि चलेको रेल
आजभन्दा सयौँ वर्षअघि मानिस नेपाल खाल्डोबाट चारभन्ज्याङ काटेर कुन बाटो जान्थे र भित्रिन्थे होला । युरोपियन पादरीहरू तथा काश्मीरी मुसलमानहरू भारत, नेपाल हुँदै तिब्बत पुग्दथे, चिनियाँ भिक्षुहरू तिब्बतबाट नेपाल हुँदै भारत पुग्दथे । त्यसबेला भारतबाट ब्रिटिसहरूले तिब्बतसँग व्यापार गर्थे । सन् १८४९ मा अङ्ग्रेज अफिसरका रूपमा कर्कपेट्रिक पहिलो पटक राजधानी काठमाडौँ उपत्यका भित्रिएका थिए । त्यसताका तत्कालीन श्री ३ जङ्गबहादुर राणा बेलायतको यात्रामा निस्किनुभएको थियो । तत्कालीन समयको त्यो बाटो थियो थानकोट–चन्द्रागिरि पर्वत हुँदै चित्लाङ, भीमफेदी, कुलेखानी, वीरगन्ज रक्सौल पुग्ने एक मात्र बाटो थियो । यही बाटो तराईका जङ्गलमा सिकार खेल्न तत्कालीन श्री ३ महाराजहरूका परिवार, पाहुनापासा
बुढीनन्दाको महिमा
बुढीनन्दा’ बाजुराको ऐतिहासिक एवं पर्यटकीय महत्व बोकेको प्रसिद्ध तीर्थस्थल अर्थात् धार्मिक क्षेत्र हो । बुढीनन्दा हिमशिखरमा वरदायनी बुदीनन्दा देवी विराजमान छन् । सेती र कर्णाली क्षेत्रमा यी देवीलाई सत्यदेवीका रूपमा मान्छन् । यो क्षेत्र बाजुराको बुढीनन्दा नगरपालिका अर्थात् समुद्र सतहबाट चार हजार ८८८ मिटर उचाइमा रहेको छ । यसको पूर्वमा रुगिन, पश्चिममा दहकोट र बझाङको भूभाग, सैपाल हिमालको दक्षिणी हिमशृङ्खला, उत्तरमा फुलैगुम्बा, सैनपाटन र दक्षिणमा कोल्टी कुरुगाड, बड्डाला, तलिगोठीलगायतका गाउँबस्ती पर्छन् । यसको वरिपरि दैवीय न्यायालयको प्रतीकका रूपमा रहेका तलिगोठी कैलाश देवता, खापर जगन्नाथ, चन्दननाथ, दत्तात्रय, खोचरनाथ, स्वामीकार्तिक, पादुका, कर्णाली नदी, रारा ताल रहेका छन् ।
मनै लोभ्याउने बुकी फूल
बुकी फूल भन्नाले हिमाली क्षेत्रका पाटनमा बर्सातको समयमा फुल्ने फूललाई जनाउँछ । स्थानीय बासिन्दाले हिमाली क्षेत्रका पाटनलाई बुकी भन्ने हुँदा त्यहाँ फुल्ने फूललाई बुकी फूल भन्ने गरिएको हो । अन्यत्रको तुलनामा ढोरपाटन सिकार आरक्ष क्षेत्रभित्रका पाटन चौडा र समथर रहेकाले यहाँका पाटन बढी आकर्षक र मनमोहक देखिन्छन् । बुकी फुल र चाडपर्वको सम्बन्ध बुकी फूलको सम्बन्ध ढोरपाटन र आसपासका गाउँमा मनाउने चाडबाड र धर्म, संस्कृतिसँग
थारू बरघर
प्रज्ञा नेपाली बृहत् शब्दकोशका अनुसार ‘बरघर’ लाई ‘गाउँलेहरू मिलेर एक वर्षका लागि चुनेर बनाइएको मुखिया, गाउँको अगुवा, बडघर’ भनिएको छ । थारू गाउँको कार्यकारी प्रमुख बरघर हुन्छ । पश्चिम नेपालको कैलाली र कञ्चनपुरमा बरघरलाई ‘भलमन्सा’ भनिन्छ । बर्दिया, बाँके जिल्लामा यसलाई बरघर भन्छन् । दाङ, सुर्खेतमा यसलाई ‘मटावाँ’ भन्ने चलन छ । गैरथारू समुदायले बरघरलाई ‘बडघर’ भन्ने गरे पनि ‘बड’ को अर्थ थारूमा केही नलाग्ने भएपछि थारू अगुवाले यसलाई बरघरका रूपमा परिभाषित गरेका छन् । ‘बर’ भनेको ‘ठुलो’ अर्थ लाग्छ । ठुलो घर भएको सम्पन्न व्यक्ति बरघरको जिम्मेवारीमा रहने परम्परा भएकै कारण बरघर भनिएको विश्वास गरिन्छ । विकिपिडियाले भन्छ, ‘नेपालको पश्चिम तराईका थारू तथा बसाइँ सरेर आएका पर्वतेले मान्ने र सही निर्णय गर्नमा पोख्त व्यक्तिलाई आफ्नो बरघरका रूपमा चयन गर्ने चलन छ । यस्ता बरघर एकताको प्रतीक पनि मानिन्छन् । यी बरघरले प्रत्येक गाउँमा हुने गरेका कामका
मौलिक प्रणाली जलद्रोणी
पञ्च तत्वका रूपमा रहेको पानी मानव जीवनका लागि अति आवश्यक छ । पानीमा मानिसको जीवन अडिएको हुन्छ । पानीको खाँचो पूरा गर्न लिच्छविकालदेखि नै पुर्खाहरूले विभिन्न किसिमका ढुङ्गेधारा, जलद्रोणी, पोखरी, इनार आदि बनाउन लगाएका थिए । तिर्खाएका मानिसले पानी पिउन पाउनुलाई मानिसहरू धर्म सम्झन्थे । अहिले पनि तिर्खा लागेको मानिसलाई पानी पिलाएमा पुण्य प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ । ललितपुरमा हुने करुणामयको रथ जात्रामा तिर्खाएका मानिसलाई गाग्रीमा पानी बोकी पिलाउँदै गरेको दृश्य अहिले पनि देख्न सकिन्छ । लिच्छविकालमा जलद्रोणी लोकप्रिय भएको थियो । मुहानदे
![अभागी माया [कथा]](https://gorkhapatraonline.com/storage/media/207330/conversions/2222-original-thumb.jpg)
अभागी माया [कथा]
रमेश स्नातक तह चौथो वर्षमा पढ्दै थियो । एक महिनापछि उसको सेमेस्टरको अन्तिम परीक्षा थियो तर ऊ पढाइमा ध्यान केन्द्रित गर्न सकिरहेको थिएन किनकि एक वर्षदेखि उसले गरेको प्रेम उसैलाई बोझ भइरहेको थियो । झन्डै १५ दिनदेखि ऊ बेचैन थियो । कलेज पनि फाट्टफुट्ट जान्थ्यो । सधैँ हाँस्ने, सधैँ हँसाउने ऊ विस्तारै उदास भइरहन्थ्यो । प्रायः झोक्रिरहेको हुन्थ्यो । परीक्षा आउन एक महिना मात्रै बाँकी थियो तर उसले यो सेमेस्टरमा खासै केही पढेको थिएन । राति १० बजेसम्म अनि बिहान ६ बजे उठेर पढ्ने बानी थियो तर उकेही दिनदेखि राति जागै बस्ने अनि दिउँसो सकीनसकी सुत्ने बानी परेको थियो उसलाई । सधैँ झैँ आज रा
बुढ्यौली (कविता)
गयो बैँस सारा गयो यो जवानी नजानी नजानी बित्यो जिन्दगानी कतै रङ्गमञ्च कतै घाम पानी कतै भोक प्यासी कतै छन् सुदामा ।
युवाको कर्तव्य (कविता)
देशका धेरै युवालाई छ बिदेसिने चाहना विदेशमै बस्नलाई खोज्ने गर्छन् बहाना सबै युवा बिदेसिए खै त देशका गहना ? म त भन्छु विदेश बस्ने नराखौँ है चाहना ।
गजल
सम्झनाका साना नसा, सुके पनि हुन्थ्यो एक चित्र सलबलाउँछ, लुके पनि हुन्थ्यो । बाहिर हेर्दा ठिकै छु म, भित्र चल्छ हुरी मेरो जस्तै मुटु उनको, दुखे पनि हुन्थ्यो ।
लाहुरे इतिहासको पुनर्लेखन
पूर्वी नेपाल सङ्खुवासभा, खाँदबारीका राजकुमार राईले हङकङलाई कर्मभूमि बनाएर नेपाली भाषा साहित्यको सेवामा आफूलाई सक्रिय बनाउनुभएको छ । उहाँ हङकङ साहित्यिक समाज साझा शृङ्खलाका अध्यक्ष र साब्लाबुङ साहित्यिक पत्रिकाका सम्पादक/प्रकाशक पनि हुनुहुन्छ । उहाँको औपन्यासिक कृति, किवाहाङ, (२०८१) भर्खरै प्रकाशित भएको छ । हुन त यो उपन्यास आञ्चलिकता र किराँत संस्कृतिको चित्रणका दृष्टिले उल्लेख्य र महत्वपूर्ण छ । यो यात्रा संस्मरणात्मक,
अमरनाथ अर्थात् बर्फानी बाबा
काठमाडौँबाट ऋषिकेश र हरिद्वार तीर्थाटन थियो । यसपछि हाम्रो बस काश्मीर अमरनाथ गुफा (बर्फानी बाबा–शिवलिङ्ग) दर्शनमा लाग्यो । यो दर्शनका लागि दुई गोरेटा रहेछन् । एक, पहलगाम ३५ किलोमिटर हेलिकोप्टर उडान सुविधासमेत । अर्को, बालटाल १४ किमी । हामी ३५ जवान नरनारीले बालटाल रोज्यौँ । जम्मुकाश्मीर राज्य सरकार नियममा ७० वर्ष उमेर कटेकालाई अमरनाथ दर्शन निषेधित छ । उमेर अपवादमा म ८१ वर्षको ! म मेरा भतिजीज्वाइँ राम पौडेलका सहयात्री थिएँ ।
ओल्के पर्व
डोटेली संस्कृतिमा हरेक महिनाको पहिलो दिन सङ्क्रान्तिलाई पर्वका रूपमा मानिन्छ । हरेक महिना परिवर्तन हुँदा सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा प्रवेश गरेको हुन्छ । त्यस दिनलाई शुभकार्यका लागि अपुच्छ्य दिन पनि भनिन्छ । वैशाखलाई बिसु, साउनलाई हरेली भने जस्तै भदौ सङ्क्रान्तिलाई ओल्के भन्ने गरिन्छ । भदौ १२ महिनामध्येको एक महिना हो । साउनबाट भदौ सुरु हुँदा सूर्य कर्कट राशिबाट सिंह राशिमा प्रवेश गरेको हुन्छ । त्यसैले सिंह सङ्क्रान्ति पनि भनिएको हुन्छ । भद्रा नक्षत्रबाट भाद्र भनिएको हो ।
रमाइलो गाईजात्रा
हामी संस्कृतिमा निकै धनी छौँ र हाम्रा रीतिरिवाजमा विविधता पाइन्छ । धार्मिक, सामाजिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक रूपले महìवपूर्ण एवं रमाइलो जात्रा पनि हो गाईजात्रा । वर्ष दिनभित्र दिवङ्गत भएका आफन्तको सम्झनामा गाई वा मानिसलाई गाईका रूपमा सिँगारेर लग्ने व्यक्तिलाई आआफ्ना इलाकामा परिक्रमा गराउने र गाईजात्रा पठाउने घर घरबाट थरीथरीका रोटी, फलफूल पैसा आदि राखेर वर्षको ३६५ दिनको हिसाबले ३६५ प्याकेट बनाएर अन्य सहभागीलाई बाँड्न बस्छन् । अन्य श्रद्धालुद्वारा पनि गच्छे अनुसार दुध, फलफूल, जुस, रोटी, दहीका साथै अन्न र द्रव्य दान गरिन्छ । जनैपूर्णिमाको भोलिपल्ट अर्थात् श्रावण शुक्ल प्रतिपदाका दिन मना
भरोसा जगाउँदै महिला भलिबल
भारतलाई हराएर च्याम्पियन बन्ने नेपालको सपना अधुरै रह्यो । उपाधि जितेको भए नेपाली भलिबल टिमले घरेलु कोर्टमा पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय उपाधि हात पार्ने थियो । यद्यपि यस टिमले नेपाली महिला भलिबलको भविष्यलाई लिएर ठुलो भरोसा दिलाएको छ । फुटबल र क्रिकेटको मात्र धेरै चर्चा हुने नेपाली खेलकुद वृत्तमा अहिले भलिबल पनि थपिएको छ । भलिबलको चर्चा पनि महिला टिमका कारण चुलिँदै छ । महिला भलिबलले अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा लगातार उपलब्धिसहित समर्थकलाई आफूसँग जोड्न बाध्य बनाउँदै छ । यसै महिना काभा नेसन्स भलिबल लिगमा दमदार प्रदर्शनसहित फाइनल यात्रा र
जोखिमपूर्ण हवाई यात्रा
हवाई यातायातलाई यात्राका लागि सबैभन्दा सुरक्षित र भरपर्दो साधनका रूपमा लिइन्छ । आज संसारमा हरेक दिन हजारौँ किलो भारवहन क्षमताका जहाज घण्टौँ समय लगाएर हजारौँ माइलको दुरी पार गर्दै सुरक्षित रूपमा ओहोरदोहोर गर्दै आइरहेका छन् । पछिल्लो समय नेपालमा पनि हवाई यात्रा गर्ने हवाई यात्रुको सङ्ख्या बर्सेनि बढ्दै गएको छ । हवाई यात्रुको सङ्ख्या बढ्दै गएसँगै हाम्रा आन्तरिकतर्फका हवाई सेवाप्रदायक कम्पनी पनि जहाज भित्र्याउने प्रतिस्प
प्रकृतिको माया (कविता)
जरायो–गैँडा, खरायो, मृग, कस्तूरी खेलेको मुनाल–डाँफे, लुइँचे–तित्रा, कोइली बोलेको । गुराँस–बेली, चमेली फूल जहाँ छ फुलेको देखिन्छ त्यहाँ प्रकृति–छटा छर्लङ्ग खुलेको ।।
बलिरहेको आगो (कविता)
तिमी धिप्धिप् हुँदै निभ्न लाग्दा कसैले वास्तै गरेनन् म एउटै थिएँ, तिमीलाई सल्काउने र त अहिले तिमी मजाले बलिरहेका छौ
शिक्षाको ज्योति छर्ने माइला दाइ
इतिहासको दस्ताबेजीकरण वर्तमानका लागि मार्गदर्शन हो । नयाँ पुस्ताका लागि पदचाप पछ्याउने माध्यम हो तर नेपाली समाजका कैयौँ इतिहास अलिखित छन् । खोज, सोच र अन्वेषण नहुँदा कतिपय गर्विला इतिहास त्यसै हराएर गएका छन् । अग्रजहरूले समाजमा गरेका काम, सङ्घर्ष र सफलताका कथाहरू नयाँ पुस्ताले लेख्ने प्रयास नगर्दा इतिहासका डोबहरू मेटिने गरेका छन् । नेपालको समाज, राजनीति, परिवर्तनका कतिपय कालखण्डको दस्ताबेजीकरण नहुँदा, प्रचारप्रसार नहुँदा धेरै सादगी र इमानदार व्यक्तिहरू समाजमा ओझेल परेका छन् । दुर्गम र दूरदराजमा काम गरेका, उच्चकोटिको सोच भएका, बिनास्वार्थ समाज र त्यस समाजका सदस्यहरूलाई योगदान पु¥याएर कीर्तिमान बनाएका युगपुरुषहरूको योगदान विस्मृतिमा पुग्ने अवस्था हुँदा त्यसलाई स्मृतिमा ल्याउँदा त्यो उ
न्युजिल्यान्डका माओरी
“त्यो बेलाका अधिपति अहिले कङ्गालपति !” माओरीहरू देखाएर निरूले भनेकी थिइन् । पामिस्टान नर्थको एउटा मलमा हामी लुगा किन्न पसेथ्यौँ, त्यहीँ देखिएथे माओरीको निकै ठुलो हुल । साना केटाकेटी, बुढाबुढी र तरुनातरुनीको बगालले मलमा कल्याङमल्याङ चर्कै देखिन्थ्यो । न्युजिल्यान्ड टेकेदेखि नै माओरी शब्द सबैका मुखले भट्याइहाल्थे । माओरी यस्ता, उस्ता, फलाको हालिहाल्थे सबै जना । विलिङटन सहरमा उत्रेलगत्तै सिबी दाहालले भनेको सम्झिरहेको छु, “देश गुमाएर तन्नम छन् तर पनि राजसी ठाँट उस्तै छ ।”
पर्यटकीय स्थल तिम्बुङ पोखरी
अधिकांश लिम्बूभाषी विद्वान् एवं स्थानीय तिम्बुङवासीका अनुसार लिम्बू भाषामा बन्दुक पड्किएको आवाजलाई ‘तेम्बक’ भनिने हुनाले अपभ्रंश भएर तिम्बुकको अर्थ ‘बन्दुक पड्केको’ बोध हुन्छ । लिम्बू भाषामा ‘ते’ भनेको ‘बन्दुक’, ‘बुङ्’ भनेको ‘पड्किएको’ अर्थ अनुसार पोखरीभित्र समय समयमा बन्दुक पड्केको जस्तो आवाज सुनिएकाले नाम नै ‘तिम्बुक पोखरी’ रहन गएको भनिन्छ । त्यसै गरी कतिपय लिम्बूभाषी विद्वान्का अनुसार ‘तिम्बु’ भनेको ‘टिलपिल भरिएको’ भन्ने अर्थ बोध हुने भएकाले यो पोखरीको नाम तिम्बुङ पोखरी रहन गएको हो । करिब ४६६ मिटर लम्बाइ र १५४ मिटरदेखि दुई सय मिटरसम्म चौडाइ रहेको तिम्बुङ पोखरी नेपाल–भारत सिमानादेखि एक किलोमिटरभित्र नेपालको ताप्लेजुङ, पाँचथर जिल्लाको सिमानामा पर्छ ।
विज्ञान ज्ञाताको साहित्यिक मोह
८७ वर्षको उमेर चानचुने होइन । ललितपुर सानेपावरपर, बजारतिर होस् चाहे प्रभातकालीन हिँडाइमा होस् उहाँ भेटिनुहुन्छ सडकतिर । साथीभाइ भेट्ने क्रम यथावत् छ, अध्ययन र लेखन त छँदै छ । अनि भान्सामा पनि समय दिन उहाँ पछि पर्नुहुन्न, अघि सर्नुहुन्छ । वनस्पति विज्ञानका कुरा गर्नु प¥यो र सोध्न खोज्नेका लागि मात्र होइन काठमाडौँको संस्कृति र सम्पदाका बारेमा, समाजशास्त्रका बारेमा बुझ्न खोज्नेका लागि पनि उहाँको समय बित्ने गर्छ । जीवनको आधा उमेर अङ्ग्रेजीमा लेखेर बित्यो तर लेखन अनुसार नाम र पाठक त्यति कमाउनु भएन । विसं २०३६ मा नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा प्राज्ञ बनेर पुगेपछि साहित्यिक सम्बन्धले नेपालीमा
सोमरस के हो ?
हिजोआज मानिस सोमरस भन्नेबित्तिकै अर्को अर्थमा बुझ्ने गर्छन् र भन्ने गर्छन्, त्यस बेला देवताहरू पनि सोमरस पिउँथे । समाजमा नसालु पेयपदार्थलाई सहज रूपमा सोमरसको उपनाम दिई समाजीकरण गर्ने प्रयास गरिएको पाइन्छ, सायद त्यस्ता व्यक्ति जो नसालु पेयपदार्थका पारखी हुन्छन् । आखिर सोमरस के हो ? के साँच्चै देवताहरू सोमरस पिउँथे ? ऋग्वेदमा सोमरसको उल्लेखनीय चर्चा गरिएको पाइन्छ । ऋग्वेदको सूक्त २.१ मा उल्लेख गरिएको छ– हे प्रियदर्शी वायु, हाम्रो प्रार्थना सुनेर तिमी यज्ञस्थल आइदेऊ । तिम्रो निमित्त सोमरस तयार छ, यो पान गर भन्दै ऋषिहरूले वायुलाई प्रार्थना गरेका छन् । सूक्त २.४ मा लेखिएको छ– हे इन्द्रदेव, वायुदेव, यो सोमरस तिमीहरूकै लागि पेलेर र निचोरेर तयार गरिए
कलेजो प्रत्यारोपणमा फड्को
हालसम्म नेपालमा मिर्गौला र कलेजोबाहेक अन्य अङ्गको प्रत्यारोपण हुन सकेको छैन । मिर्गौला र कलेजो प्रत्यारोपणको इतिहास पनि धेरै लामो छैन । नेपालमै पहिलो पटक सन् २००८ मा वीर अस्पताल र त्रिवि शिक्षण अस्पतालबाट मिर्गौला प्रत्यारोपण सेवा सुरु भएको हो । सरकारले १२ वर्षअघि मानिसको अङ्ग प्रत्यारोपण गर्ने उद्देश्यले मानव अङ्ग प्रत्यारोपण केन्द्र स्थापना गर्यो । हाल उक्त केन्द्र सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रको नामबाट सञ्चालित छ । सुरुमा उक्त केन्द्रबाट मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न सुरु गरियो । बिस्तारै नेपालमा कलेजो प्रत्यारोपण हुन थाल्यो । मानिसको अङ्ग प्रत्यारोपण आफैँमा जटिल चिकित्सकीय विषय हो । त्यसमा पनि कलेजो प्रत्यारोपण धेरै जटिल मानिन्छ तर नेपालमा कलेजो प्रत्यारोपणले गति लिँदै गएको छ । कलेजो प्रत्यारोपणमा नेपाल आत्मनिर्भरतर्फ उन्मुख हुँदै गएको छ ।
रहस्य (कथा)
एउटा सानो कुरालाई लिएर पनि उनीहरू विभुको बहिष्कार गर्थे । सम्पूर्ण बहिष्कार । कक्षामा कसैलाई ऊसँग बोल्न दिँदैनथे । साथीहरूले उसको दुःख नबुझिदिएकोमा विभु झन् दुःखी हुन्थ्यो । घरबाट आमाले अर्ती दिएर पठाउँथिन्, “साथीहरूसँग मेल राख्नू । झगडा नगर्नू ।” साथीहरू थिए तर ऊसँग मेल राख्न नखोज्ने । उसलाई सताइरहने । सताउने उपाय उनीहरूको अत्यन्त अनौठो हुन्थ्यो । भन्थे, “विभु, जा आज तँ सजिलो काममा परिस् । भोलि तैँले हाम्रो होमवर्क गरेर ल्याउनू ।” यो पनि कुनै सजिलो काम थियो ? उसले साथीहरूलाई भन्थ्यो, “घरमा आमालाई सघाउनु पर्छ ।” उनीहरूले भने, “तेरी आमा हाम्रो घरमा काम गर्ने त हो । हामीले भनेका छौँ भनेपछि तेरी आमाले पनि गरिदे न त त्यति होमवर्क भन्ने त हो । अनकन नगर । नत्र तँ हामीभन्दा बाहिर हुन्छस् ।”
आकृति (कविता)
म तिम्रो आकृति तस्बिर, कला, प्रतिमामा आए पनि सौन्दर्य र सुवासमय आओस् भन्छु ।
