बलेवा (बागलुङ), फागुन १५ गते । पञ्चकोटबाट उत्तर फर्किदा धौलागिरि र यसको काख आसपासका हिमालमा काला धब्बा देखिन्छन् । माछापुच्छ्रे हिमालले पहिलाजस्तो अहिले मुस्कान दिन छोडेको छ । घामसँगै टल्किने हिमाल अहिले मधुरो छ ।
बिहान सबेरै उठेर हेर्दा सुनौला देखिने हिमालको चमक अहिले हराएजस्तो छ । कताकता कालो देखिन्छ माछापुच्छ्रे। उता हिमलाको छाया उज्यालो छैन भने यता मानव बस्ती पनि सफा अनि स्वस्थ छैनन् । घरबस्ती वरपर बुङ्ग उडेको धुलोले बाटोसमेत देखिँदैन । घरघरका धुरीमा बसेको धुलोले चम्किलो होइन, कैलो बनाउँदैछ बस्ती ।
वायु प्रदूषणको अवस्था उस्तै छ । चिसो र गर्मी मौसम पहिलेजस्तो सौहार्द छैन । चिसोमा खप्नै नसक्ने चिसो छ भने गर्मीयाम अस्वाभाविक छ । जल, जलचर र जनावर ठाउँ र मौसमअनुसार रमाउन छोडिसके । यहाँसम्मकी हिमाली भेगतिरै छ्याप्छ्याप्ती पाइन थाले लामखुट्टे । हिमाली जन्तु हिमालमा कमै मात्र पाइन्छन् । सायद यी सबै कारणको असर हुनसक्छ पानीका मुहान सुक्न थालेका छन् अनि स्थानीय र अर्ग्यानिक बीउ र फसल पाइन छोडेका छन् ।
बागलुङको सर्वसिद्धि धाम पञ्चकोटमा आयोजित अनन्तश्री ब्रह्माण्डीय महायज्ञको सातौँ दिन सोमबार यस्तै विषयमा चर्चा भयो । यही फागुन नौ देखि सुरु भई २३ गतेसम्म सञ्चालन हुने सो महायज्ञमा हरेक दिन नयाँ-नयाँ विषयमा राष्ट्रिय बहस हुने गरेको छ । सोमबार यहाँ आयोजित राष्ट्रिय सुरक्षा प्रणाली र न्यायिक पद्धतिको कार्यान्वयन सम्मेलनमा सहभागी वक्ताहरूले यी र यस्तै विषयमा चिन्ता व्यक्त गरे । सो महायज्ञको उद्देश्य जल सम्पदाको संरक्षणका लागि विश्वमा यसको सन्देश दिन निर्माण गर्न लागिएको विश्वशान्ति कलशको पूर्णता पनि एक हो ।
विश्वमा जलसम्पदाको अभाव हुँदै गएको अहिलेको अवस्था भोलिसम्म यस्तै रह्यो भने यो पृथ्वीका चराचर जगत्को अवस्था कस्तो रहला भन्ने विषयमा यहाँ बहस भइरहेको छ । सर्वसिद्धिधाम पञ्चकोटका संस्थापक मुक्तिनाथ पीठाधीश्वर स्वामी कमलनयनाचार्यले सुरु गर्नुभएको सो अभियानअन्तर्गत पञ्चकोटमा दुई हजार पाँच सय मानिस अट्न सक्ने एक सय आठ फिट अग्लो कलश निर्माण गर्न लागिएको हो ।
यस महायज्ञका परिकल्पनाकार स्वामी कमलनयनाचार्य भन्नुहुन्छ, “हाम्रो मातृभूमि जल, जङ्गल र वनौषधिका लागि विश्वकै धनी हो । यही देवदेशले नै जलसम्पदा संरक्षणको सन्देश विश्वमै दिनुपर्दछ भन्ने हाम्रो मान्यता पनि हो । त्यसैले जल संरक्षणको प्रतीकस्वरुप पञ्चकोटमा निर्माणाधीन विश्वशान्ति गण्डकी कलशको निर्माणलाई पूर्णता दिनु हाम्रो कर्तव्य हुन आउँछ ।” उहाँ भन्नुहुन्छ “मानवीय कारणले नै अहिले विश्वमा धेरै सङ्कट देखिँदै गएको छ । जलवायु परिवर्तन यस्तै एउटा नयाँ सङ्कटको स्वरूप हो र यसले नै विश्वमा निकट भविष्यमै पानीको सङ्कट निम्त्याउने छ । जल नै नरहे यो चराचर जगत् कसरी चल्छ यस विषयमा यो पुस्तालाई अहिल्यैदेखि सचेत, सजग र जानकार गराउनु जरुरी छ । यस महायज्ञका उद्देश्यहरूमध्ये पञ्चकोटबाट जल सम्पदा संरक्षणको सन्देश दिनु पनि एक हो । यसका लागि विश्वशान्ति गण्डकी कलशको पूर्णता आवश्यक छ ।”
सोमबारको कार्यक्रममा पूर्वप्रधानन्यायाधीश कल्याण श्रेष्ठले वायु प्रदूषणका कारण पानीको अभाव हुँदै गएकाले अबको विश्वयुद्ध पानीको अभावकै कारणले हुनसक्ने चिन्ता व्यक्त गर्नुभयो । उहाँले अहिले विश्व जलवायुको ठुलो सङ्कटमा रहेको र अहिले विश्वको जलवायु पनि बिगिँदाे अवस्थामा रहेको बताउनुभयो । “हिमालमा हिउँ रहेन भने हिमाल, हिमाल रहँदैन पहाड मात्र रहन्छ,” उहाँले भन्नुभयो, “हिमाली जडीबुटी र हिमालमा रहने जलचल र स्थलचल घटेर जान्छ । जुन प्रणाली हुन्थ्यो त्यो हुँदैन । यसको परिणाम जलको आपूर्ति घटेर जान्छ । मानवका लागि नभई नहुने पानी हो । त्यसैले अबको विश्वयुद्ध सायद पानीका कारण हुन सक्छ किनभने अहिले नै विश्वमा पानीको अभाव भइसक्यो ।”
उहाँले आफूले एक दशकअगाडि बैङ्कमा भएको न्यायसम्बन्धी कार्यक्रममा अन्य देशका कारणले वायुप्रदूषण बढिरहेको र नेपालको हिमालमा त्यसको असर देखा परेको भनाइ राखेको स्मरण गर्नुभयो । “अहिले हिमालमा हिउँ पग्लिएको छ । हिमाल कालो हुँदैछ । यो सब हामी नेपालीले गर्दा होइन तर परिणाम भने हामीले नै भोग्नुपरेको छ । हिउँ कालो हुँदा हाम्रो जीवन, मानवीय अस्तित्व र मानव सभ्यतामा नै असर पर्छ,” उहाँले भन्नुभयो, “यसको अन्तर्राष्ट्रिय जबाफदेहिता सम्बन्धी संहिता निर्माण हुनुपर्छ जसले हामीलाई जवाफ दिनुपर्छ । मैले बैङ्कमा एक दशकअगाडि नै न्यायसम्बन्धी कार्यक्रममा यो प्रश्न उठाएको थिएँ । यसको सान्दर्भिकता अहिले झन् बढेर गएको छ ।”
मानव सभ्यतालाई नै जोगाउनका लागि जलवायु न्यायको आवश्यकता रहेको उहाँले बताउनुभयो । अब यसका पीडितहरू प्रकृतिका मात्र पीडित नभएर मानवीय कारणले उत्पन्न समस्या भएकाले यसका विरुद्धमा आवाज उठाउन अघि बढ्नुपर्ने उहाँको भनाइ थियो । वरिष्ठ अधिवक्ता काजीगाउँले श्रेष्ठले राज्यको गठन हुनुपछाडिको मुख्य उद्देश्य नागरिकलाई न्याय प्रदान गर्नु रहेको बताउनुभयो । पूर्वप्रहरी महानिरीक्षक धिरजप्रताप सिंहले सुरक्षा, विकास र न्याय एकआपसमा सम्बन्धित भएको बताउनुभयो ।
उहाँले न्याय नभएसम्म सुरक्षा र विकास नहुने र कानुनी राज्यमा सबै समान हुँदा सुरक्षा विना विकास नहुने बताउनुभयो । उहाँले कानुनी शासन, विकास र न्यायमा नागरिकको कर्तव्यको साथसाथै अधिकार पनि जोडिन आउने हुँदा दुवैलाई नागरिकले भुल्न नहुने बताउनुभयो । सोमबारको सो सत्रको सञ्चालन गर्दै नेपाल कानुन समाजका कार्यकारी निर्देशक कृष्णमान प्रधानले अहिलेको युगमा जलवायु न्याय सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र संवेदनशील हुँदै गएको धारणा राख्नुभयो । रासस
