दोलखा समाचारदाता
दोलखा, कात्तिक ११ गते । दिनप्रतिदिन आर्थिक अभाव हुन थालेपछि दोलखाको भीमेश्वर नगरपालिका–२ को ऐतिहासिक सहर दोलखामा परम्परागत रूपमा प्रत्येक वर्ष मनाइँदै आएको पाँच सय वर्षे खड्गजात्रा थेग्न गाह्रो हुँदै आएको छ ।
देशमा गणतन्त्रको स्थापना भएपश्चात् गुठियारले कुत बुझाउन छाडेपछि यो जात्रा सञ्चालन गर्न आर्थिक सङ्कट पर्दै आएकोमा भीमेश्वर पूजा तथा गुठी व्यवस्थापन समितिले करिब छ लाख रुपियाँ सहयोग गरेपछि सञ्चालनमा आएको कोषाध्यक्ष सुरेशकुमार श्रेष्ठले बताउनुभयो ।
दोलखाली राजा इन्द्रदेव सिंहको कान्छो छोराको सन्तान भएको दाबी गर्नेवाला भन्नुहुन्छ, पुर्खाको विसं १५९० मा मृत्यु भएपछिदेखि यो जात्रा गुठियारकै कुतबाट चल्दै आएको थियो । कुत आउन छाडेपछि केही दिन व्यक्तिगत पैसा उठाएर जात्रा चल्यो । अहिले भीमेश्वरमा चढाएको बलि तथा पूजाको पैसाले मुस्किलले चलेको छ । समितिबाट सहयोग नहुने हो भने कुनै दिन परम्परा तोडिन सक्ने आशङ्का छ । “दोलखा मात्र नभएर देशकै परम्परा थेगिराखेको यो जात्रा सञ्चालन गरिरहन हामीलाई हम्मेहम्मे परिरहेको छ । दायित्व वहन नगरी सरकारबाट बेवास्ता हुँदा यो जात्रा थेग्न गारो भएको छ,” समिति पूर्वअध्यक्ष जीवन श्रेष्ठले दुःखेसो पोख्नुभयो ।
परम्परागत सांस्कृतिक परम्परानुसार विजयादशमीको भोलिपल्ट (एकादशीका दिन) बिहानदेखि बेलुकासम्म मनाउने यो जात्रामा सेतो दौरा, जामा र सेतै फेटा गुथेका पहिरनमा पहेँलो जमराको माला लगाई स्थानीय कुसुले बाजाका साथ ससाना बालकदेखि निकै वृद्ध उमेरका व्यक्ति तलमाथि खड्ग नचाउँदै नाच्ने गर्दछन् । किंवदन्ती अनुसार दानवले देवीदेवता एवं मानिसलाई विभिन्न खाले दुःखकष्ट दिन थालेपछि दानवराज महिषासुरको कसरी वध गर्ने भन्ने विषयमा देवताको बैठकपछि दानवमाथि युद्ध गर्ने निर्णयमा पुगी सोही मुताबिक साइत जुराई युद्धको आरम्भ भएको हो ।
युद्ध प्रारम्भको पहिलो दिन देवदेवी विभिन्न बाजागाजाका साथ पूजा सामग्री लिएर युद्ध निमन्त्रणाका साथै सहायताका लागि समुद्र सतहदेखि तीन हजार ८४२ मिटरको उचाइमा रहेकी कालिञ्चोक भगवतीसमक्ष पुगी त्यहाँबाट आश्वासन पाएको बताइन्छ ।
यसरी आश्वासन प्राप्त भएपछि देवदेवीले दोलखा सहरको राइती भन्ने ठाउँमा तीनधाराअगाडि यज्ञको सुरुवात गरेका थिए । यसै समयमा दानव त्यहाँ आइपुगी यज्ञमण्डपलाई कुल्ची ध्वस्त पारे । यसपछिबाट नै देवीदेवता र दानवबिच युद्धको थालनी भएको मानिन्छ । यो युद्धको अन्तिम दिन विजयादशमीको दिन दानवराज महिषासुरको शिर छेदन गरी देवीदेवताले विजय प्राप्त गरेकाले सोको खुसियाली तथा सम्झनाका निमित्त यो जात्रा मनाइने प्रचलन रहेको बताइन्छ ।
यो जात्रा मनाउनका लागि यहाँको राजकुलेश्वर निमाविको स्थानदेखि केही तल रहेको चक्र डबलीमा नवमीको दिन पुजारीबाट चामलको भातबाट चक्रेश्वर बलिराजाको मूर्ति बनाई स्थापनासमेत गरेर स्थानीय कुसुलेबाट विधिपूर्वक राँगाको बलि दिइन्छ । कालरात्रिका दिन यहाँको प्रसिद्ध भीमेश्वरमा चार वटा राँगा बलि चढाइन्छ । तीमध्ये एउटा राँगोको घाँटीको मासु ताछी वा नछिनाइकन भीमश्वरको मन्दिरबाट तल रहेको त्रिपुरासुन्दरीसम्म लाने चलन रहिआएकै छ । यसो गर्नुका कारण दानवराज महिषासुरलाई निकै ठुलो यातना दिई मारेको भन्ने रहेको यहाँका बुढापाका बताउँछन् ।
भीमेश्वरमा राँगाको बलि दिनुको तात्पर्य महिषासुर गणको वध गरेको मानिन्छ भने सो कार्यलाई नेवारी भाषामा हामिल्टी तिमिल्ठो भनिन्छ । टीकाको दिन साइत पारी युद्धमा जानुपर्ने तर त्यस दिन टीका थाप्ने कार्यमा व्यस्त हुनुपर्ने भएकाले बेलुका बाजागजाका साथ युद्धको अभिनय गर्दै महिषासुरको नाममा कुभिण्डो काटिन्छ । एकादशीका दिन बिहानदेखि नै पुनः युद्ध थालिन्छ । युद्ध नाचमा सामेल हुनेमा मूल खड्गधारी र उनका अङ्गरक्षक दुई जना युद्धका निमित्त बोलाइएका चेलीबेटीका तर्फबाट तीन जना, मन्त्री तथा सेनापति हुने याकरगठ्ठा बसल र उनका साथ भीमवली बोक्नेसमेत रहन्छन् । याकरगठ्ठा सेनापतिले उनीहरूलाई खड्ग थमाइ युद्धमा प्रस्थान गर्न सङ्केत गरेपछि बाजागाजासहित राजकुलेश्वर मन्दिरबाट युद्ध अभिनयको नाच सुरु हुने गर्छ ।
चक्रमण्डप नक्छेटोलको बौद्ध चैत्य र कोर्छे टोलमा घमासान युद्धले भरिएको नाच प्रदर्शन गर्दै लडाइँका निमित्त गुर्कोट टोल र टँसिचा टोलमा पुगिन्छ । युद्धको क्रममा थाकेको अनुभव भएपछि आफ्ना दलबलसहित सेना पिङ्गल टोलको बालकुमारीसमक्ष सहायता माग्न जान्छन् र बालकुमारीबाट सहायता मिलेपछि योद्धा भीमेश्वर डोबर डबलीमा पुग्छन् र पुनः युद्ध सुरु हुन्छ । त्यहाँ चार जना दानव सेनाहरू फेला पर्छन् । तिनीहरूको प्रतीकस्वरूप चार वटा राँगालाई सबै मिलेर खड्ग प्रहार गरी मार्ने चलन अद्यापि छँदै छ ।
यसरी विजय प्राप्त गर्दै अघि बढिरहेका सेनाहरू कालीको मन्दिर हुँदै त्रिपुरासुन्दरी पुगी सहयोग माग्छन् र त्रिपुरासुन्दरी भगवतीले नाबालक वटुक भैरवलाई युद्ध गर्ने तरिका बताइदिएर घण्ट, डमरु, खड्ग चार हातमा थमाइ दिएर राँगाको आन्द्राको माला लगाइदिन्छन् भन्ने पनि किंवदन्ती प्रचलित छ ।
यसपछि बटुक भैरवलाई अगाडि लगाइ सेनाहरू टुङ्गलटोल हुँदै नागेश्वर मन्दिर, पिङ्गल टोलको महादेवस्थान, राजकुलेश्वर स्थान हुँदै अग्लो मण्डपमा चढ्दै चक्रराज बलिराजाको मूर्ति स्थापना गरेको ठाउँमा पुग्छन् । भीमेश्वर स्थान, त्रिपुरासुन्दरीमा बलि दिइएको राँगाको टाउको यहाँ राखिन्छ र त्यो टाउकोलाई राजकुलेश्वर भगवती र बटुक भैरवले खड्ग प्रहार गरी शिर छेदन गर्दछन् ।
यसपछि सगुन बाजा बजाउँदै खुसी मनाउने चलन छ । बेलुकीपख त्रिपुरासुन्दरी र राजकुलेश्वरका पुजारीले मन्दिरअगाडि बसेर टीका लगाइदिने प्रचलन अझै पनि रहेको स्थानीय तीर्थनारायण जोशी बताउनुहुन्छ । स्थानीय जोशी करिब पाँच सय वर्षअघिको मल्लकालीन जस्तो, किराँतकालीन जस्तो पनि लाग्ने यो जात्रा पौराणिकजात्रामध्येको जेठो भएकाले यसको संरक्षणमा सरकारले पनि चासो राख्नुपर्ने बताउनुहुन्छ ।
