नयाँदिल्ली, मङ्सि ६ गते । भारतको परम्परागत रणनीतिक संयमले गत दशकका प्रमुख आतङ्कवादी घटनाक्रम र जनस्तरका कडा अपेक्षालाई चुनौती दिँदै एक नयाँ, दृढ र प्रष्ट सुरक्षा सिद्धान्तका लागि मार्ग बनाइरहेको छ ।
प्रसिद्ध विश्लेषक जोन स्पेन्सर र लरेन डगन एमोसद्वारा प्रस्तुत गरिएको मूल्याङ्कनअनुसार भारतले आतङ्कवादसम्बन्धी प्रतिक्रियादेखि लिएर पाकिस्तानसँगको तनाव व्यवस्थापन र इस्लामाबाद-बेइजिङ दुवैलाई प्रतिरोध सङ्केत पठाउने ढङ्गसम्म अब निर्णायक मोड पार गरिसकेको छ ।
सन् २०१६ को उरी, सन् २०१९ को बालाकोट र सन् २०२५ को पहलगामलगायत पाकिस्तानमा भएका ठूला आतङ्कवादी आक्रमणको शृङ्खलाले सीमित, स्थिर र पूर्वानुमानयोग्य प्रतिक्रियाले सीमापार आतङ्कवाद रोक्न पर्याप्त नहुने स्पष्ट गरेको थियो । विश्लेषकद्वयका अनुसार यस्ता प्रतिक्रियाले पाकिस्तान समर्थित समूहलाई पछिल्ला आक्रमणका लागि अझ सहज वातावरण उपलब्ध गराइदियो, जसले आतङ्कवादलाई अन्तरराज्यीय द्वन्द्वभन्दा तल राख्ने पुरानो मान्यतालाई नै चुनौती दियो ।
उहाँहरूको अध्ययनले अपरेसन सिन्दूरलाई यो परिवर्तनको मूर्त प्रतिबिम्बका रूपमा औँल्याउँछ । भारतले अब कुनै पनि कारबाही अघि लामो एट्रिब्युसन प्रक्रिया वा अन्तर्राष्ट्रिय अनुमतिका लागि प्रतीक्षा गर्दैन । नागरिक जीवन र सुरक्षामा प्रत्यक्ष खतरा देखिएमा पहिले हान्ने तयारीमा आधारित नयाँ सिद्धान्तलाई भारतले सम्मानपूर्वक आत्मसात् गरिसकेको छ । लामो दूरीका हतियार, ड्रोन झुण्ड, लोटर मुनिसन र वास्तविक-समयमा समन्वित खुफिया संयन्त्रको प्रयोगले भारत अब प्रहार गर्ने क्षणमै सन्देश दिने कार्यगत क्षमतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ ।
उहाँहरूले संयमले द्वन्द्वको विस्तार रोक्छ भन्ने अघिल्लो धारणालाई उल्ट्याउने ठाउँमा परिस्थिति पुगेको औँल्याएका छन् । पाकिस्तानको सुरक्षा प्रतिष्ठानद्वारा पोषित समूहले भारत तत्काल कडा प्रतिघातमा नउतारिने अनुमान गर्दै परम्परागत प्रतिक्रियाको ढाँचालाई नै दोहन गरेका थिए । सीमित प्रतिशोधले स्पष्ट प्याटर्न बनाइदियो, जसबाट पछि-पछि हिंसा झन् बढेको विश्लेषकको तर्क छ ।
यसको विकल्पस्वरूप भारतले अब ठूला आतङ्कवादी प्रहारलाई युद्ध-स्तरका आक्रमणका रूपमा लिँदै बाध्यताको सिद्धान्त लागू गरेको छ । अपरेसन सिन्दूरका क्रममा नेतृत्वले स्पष्ट पारेअनुसार यस्ता आक्रमणलाई अब केवल कानुन-प्रवर्तनको मामिलाका रुपमा हेर्ने परम्परा समाप्त भएको छ । पूर्व-मुक्ति अब वैध सार्वभौम अधिकारको रूपमा स्थापित भइसकेको छ, जसले भारतको सुरक्षा सोचमा एपिसोडिक नभई, संस्थागत परिवर्तन आएको पुष्टि गर्छ ।
विश्लेषकद्वयका अनुसार भारतको प्रतिरोध-मुद्दा अब घटना-आधारित नभई, ढाँचा-आधारित बनेको छ । जनतामा कडा, तत्काल र दृढ कारबाहीको अपेक्षा बढेसँगै संयमका लागि राजनीतिक अवकाश सङ्कुचित हुँदै गएको छ । नागरिकले अनुसन्धानभन्दा प्रतिशोध माग्ने मनोविज्ञानले राष्ट्रको समग्र सुरक्षा दृष्टिकोणलाई गहिरो प्रभाव पारेको छ । यो पुनः परिभाषा कूटनीतिक व्यवहारसम्म पनि विस्तार भइसकेको छ । सन् २०२५ मा पाकिस्तानसँग भएको युद्धविराम वार्ताका बेला भारतले बाह्य मध्यस्थता सर्वथा अस्वीकार गर्दै प्रत्यक्ष सैन्य-स्तरको संवादमार्फत समस्या समाधान गर्ने नीति औपचारिकरूपमा अवलम्बन गर्याे । यसले रणनीतिक स्वायत्तताको संरक्षणलाई भारतले कत्तिको सम्मान गर्दछ भन्ने स्पष्ट पार्छ ।
सन्धि व्यवस्थापन पनि यसै परिवर्तनको प्रभावबाट बाहिर छैन । भारत-पाकिस्तान सम्बन्धको स्थिर आधारस्तम्भ मानिएको सन् १९६० को सिन्धु जल सन्धिको निलम्बन भारतद्वारा स्रोत तथा व्यवस्थापन ढाँचालाई रणनीतिक लाभका रूपमा प्रयोग गर्न थालेको महत्वपूर्ण सङ्केत हो । अब हवाई-क्षेत्र, सीमा संयन्त्र र पानी-सम्झौता जस्ता मुद्दा केवल यति आधारमा मूल्याङ्कन गरिन्छन् । के यी भारतको सुरक्षा चासोलाई सुदृढ गर्छन् कि गर्दैनन् ।
त्यस्तै, सन् १९७२ को शिमला सम्झौता जस्ता कूटनीतिक संयन्त्रको प्रभावकारिता भारतले पुनर्मूल्याङ्कन गरिरहेको छ, किनकि ती सम्झौताले भारतलाई पाकिस्तानभन्दा बढी सीमित बनाइरहेको भारतको दृष्टिकोण छ । आणविक सिद्धान्तका सन्दर्भमा भारतले सार्वजनिकरूपमा ‘पहिले प्रयोग नगर्ने’ नीतिलाई निरन्तर समर्थन गरिरहे पनि राजनीतिक नेतृत्वद्वारा प्रस्तुत हुने क्यालिब्रेटेड अस्पष्टताले विकसित खतरालाई सामना गर्न लचिलोपन वृद्धि गरेको छ ।
विश्लेषकद्वयका अनुसार, सुरक्षा सिद्धान्त ‘निश्चित प्रतिशोध’ बाट ‘निश्चित दण्ड’ तर्फ उन्मुख हुँदै गएको छ । एमआइआरभी क्षमता, थप तयारी सहितका क्यानिस्टराइज्ड मिसाइल, नियमित एसएसबिएन गस्ती-यी सबैले भारतको आणविक प्रतिरोध केवल प्रतीकात्मक नभई, कार्यगतरूपमा तत्पर बनिरहेको प्रमाणित गर्छन् । पाकिस्तानको आणविक कमान्ड-एन्ड-कन्ट्रोल संरचनाबाट नजिक रहेका परम्परागत लक्ष्यविरुद्ध भारतीय सटीक प्रहार परम्परागत-आणविक सीमारेखालाई अझ सङ्कुचित बनाइरहेको उल्लेख पनि लेखकले गरेका छन् ।
आतङ्कवाद-विरोधी सिद्धान्तमा त अझै गहिरो परिवर्तन देखिन्छ । प्रोक्सी समूहलाई अब राज्य-नीतिको स्पष्ट उपकरण मानिँदै भारतको ‘शून्य सहिष्णुता’ नीति आक्रमण रोक्ने सीमाभन्दा बाहिर निस्केर ती समूहलाई सक्षम बनाउने सम्पूर्ण संरचना नै नष्ट गर्ने दिशामा विकसित भएको छ । आतङ्कवादी समूह वरपरका आर्थिक, रसद र समर्थन सञ्जाललाई वैध लक्ष्यका रूपमा लिइन थालिएको छ ।
विश्लेषकद्वयका शब्दमा यी सबै कार्यको अर्को मौन दर्शक चीन हो । पाकिस्तानका लागि पठाइएका प्रतिरोध सङ्केतले एकैसाथ बेइजिङलाई सन्देश पठाउँछ । अपरेसन सिन्दूरका क्रममा चिनियाँ मूलका पिएल-१५ हवाई-क्षेप्यास्त्रको अवरोध तथा चिनियाँ आपूर्ति गरिएको हवाई रक्षा प्रणालीको निष्प्रभावीकरणले चीनका हतियार संरचनामा भारतले प्राप्त गरेको अन्तर्दृष्टि उल्लेखनीय रह्यो ।
भारतको विकसित प्रतिरोध-तर्क दुई-मोर्चा चुनौतीलाई ध्यानमा राखेर बनाइएको छ भन्ने उहाँहरूको मूल्याङ्कन छ । समग्रमा विश्लेषकद्वयका अनुसार भारत निरन्तर दबाबका बिचमा आफ्नो सुरक्षा प्रतिमानलाई व्यवस्थित पुनःक्यालिब्रेट गरिरहेको राष्ट्र हो । भारत ‘लापरवाह’ होइन, बरु सिद्धान्त, जनभावना, रक्षा औद्योगिक क्षमता र भूराजनीतिक सन्देशलाई एउटै रणनीतिक ढाँचामा बाँध्दै सुसङ्गत सुरक्षा नीतितर्फ अघि बढिरहेको स्पष्ट देखिन्छ । सुरक्षा, भारतले आफैँ सुनिश्चित गर्नुपर्ने हो-बाह्य मध्यस्थता वा पुरानो मान्यताले होइन भन्ने निचोड उनीहरू प्रस्तुत गर्छन् ।
अप्रिल २२ मा काश्मीरको पहलगाममा पाकिस्तान समर्थित आतङ्ककारीद्वारा धर्मको नाममा गराइएको क्रूरतापूर्ण आक्रमणमा २६ निर्दोष नागरिकको ज्यान गइसकेपछि भारतीय सशस्त्र बलले मे ७ को बिहानदेखि पाकिस्तानस्थित जैश-ए-मोहम्मद र लश्कर-ए-तैयबा सञ्चालित आतङ्ककारी शिविर तथा पाकिस्तान-अधीनस्थ काश्मीर (पिओके) का लक्ष्यमा सटीक प्रहार गरी अपरेसन सिन्दूर आरम्भ गरेको थियो । त्यसपछि पनि बढिरहेको पाकिस्तानी तनावलाई भारतले उल्ट्याउँदै पाकिस्तानका हवाई अड्डामाथि प्रतिघातात्मक कारबाही सञ्चालन गरेको एएनआईले जनाएको छ । रासस/एएनआई
