स्वस्थानी व्रतकथामा नारीको स्थान

नेपाली हिन्दु समाजमा हरेक वर्ष पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म विधिपूर्वक श्री स्वस्थानी देवीको व्रत बसेर हिन्दु महिला वर्षभरि रातो कपडामा बेरेर राखिएको पुस्तकमा लेखिएको कथा वाचन गर्ने, सुन्ने र सुनाउने गर्छन् । जसलाई स्वस्थानी व्रतकथा भनिन्छ । सोह्रौँ शताब्दीमा लेखिएको स्वस्थानी व्रतकथा जसले नेपाली समाजको परम्परागत कथानक विशेषता बोकेको छ, कथा लेखिएको साढे चार सय वर्षपछि पनि यस कथालाई नेपाली समाजमा अत्यन्त श्रद्धा र भक्तिपूर्वक पढ्ने, सुन्ने र सुनाउने गरिन्छ । रमाइलो पक्ष त के छ भने आफ्नै कथाव्याथा जस्तै लाग्ने, आफैँलाई हेपिएर लेखिएको कथा पनि हिन्दु नारीहरूले श्रद्धापूर्वक पढ्ने र व्रत बस्ने गर्दछन् । आखिर यसको रहस्य के हो त ? यसभित्रका सबै कुरा बुझेरै व्रत बसिरहेछन् या धर्मको आडमा सिर्जना गरिएका त्रास वा अन्धभक्तिले यसलाई जीवन्तता दिइरहेछ ? अहिलेको समयको यो एउटा महìवपूर्ण प्रश्न हो । यस लेखमा स्वस्थानी व्रतकथाले नारीलाई कुन स्थानमा राखेको छ र कसरी हेरेको छ भन्ने बारेमा विश्लेषण गरिएको छ । 

नारी (देवी) को पूजा गरिने स्वस्थानी व्रतकथाभित्रको सम्पूर्ण कथा नारीहरूकै कथा र व्याथाले भरिएको छ । नारी अर्थात् ‘स्वस्थानी’ देवीकै व्रत, पूजा र महिमाले भरिएको स्वस्थानी कथाभित्रका नारीपात्रहरूले भोग्नुपरेको अपमान, दुःख, पीडा, विभेद, हिंसा र कष्टका कुराले कथा मार्मिक मात्र बनेको छैन, यस कथाले नेपाली समाजको परम्परागत चरित्रलाई निरन्तरता दिइरहेको छ । आज पनि नेपाली समाजमा नारीहरूको स्थान स्वस्थानी व्रतकथाकै झझल्को दिने खालको छ । पुरुषलाई प्रथम दर्जा र महिलालाई दोस्रो दर्जाको मानिसका रूपमा आज पनि समाजले हेरिरहेकै छ । चरित्र र सतित्वको आशा अझै पनि नेपाली समाजले गरिरहेकै छ एकातिर भने अर्कोतिर महिलाहरू चाहे सत्तरी नाघेका वृद्धा हुन्, चाहे चार वर्षीया बालिका, बलात्कारको सिकार भएकै छन् । आफूमाथि आइपर्ने दुःख, कष्ट र अन्यायलाई भाग्य र कर्मको खेल सम्झेर चित्त बुझाउने मानसिकताबाट अझै महिलाहरू मुक्त हुन सकिरहेका छैनन् । कानुनले दिए पनि व्यवहारमा पैतृक सम्पत्तिमा हक स्थापित गर्न छोरीहरूले सकेका छैनन् । छोरीहरू विवाह गरेर ‘अर्काको घर जाने जात’ भन्ने मानसिकता अझै छ । यी सब कारणको पछाडि स्वस्थानी व्रतकथा जस्ता धार्मिक ग्रन्थको के कतिको भूमिका रहेको छ त भनेर अध्ययन र विश्लेषण हुनु पनि अबको आवश्यकता हो भन्ने लाग्छ । किनभने अझै पनि हाम्रो समाजलाई यस्तै धर्मकथाहरूले निर्देशित र नियन्त्रित गरिरहेको पाइन्छ ।

स्वस्थानी व्रतकथामा उल्लिखित सबै पात्र तथा चरित्रले तत्कालीन समाजको सामाजिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक परिवेश र त्यसभित्रको मानवीय चरित्रको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । सतीदेवी, पार्वती, वृन्दा, गोमा, चन्द्रावती आदि सबै नारीपात्रले तत्कालीन समाजको मात्र होइन, आजको समाजका नारीको भोगाइलाई पनि प्रतिनिधित्व गरेका छन् भने महादेव, विष्णु, जालन्धर, शिवशर्मा आदि सबैले आम पुरुष चरित्रको प्रतिनिधित्व गरेका छन् र आमपुरुषको चारित्रिक विशेषताको निरन्तरताको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । यी सबै पात्रको भूमिकालाई अध्ययन गर्दा निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने स्वस्थानी व्रतकथाले एकातिर नारीलाई देवत्वकरण गरेर धार्मिक रूपले पूजनीय र शक्तिशाली देखाउन खोजेको छ भने अर्कोतिर व्यवहारमा त्यही नारीलाई कमजोर मानसिकताको देखाउँदै नारीको स्थान केवल सेविका र भोग्याको रूपमा मात्र देखाउन खोजेको छ र पुरुषहरूलाई शक्तिशाली र मालिकका रूपमा प्रस्तुत गरी समाजमा उनीहरूको स्थान उच्च देखाउन खोजेको छ ।  

स्वस्थानी व्रतकथा महिला लक्षित कथा हो, जसले परिवार तथा समाजमा महिलाको स्थान के हो र उसको भूमिका कस्तो हुनु पर्छ भन्नेमा जोड दिएको छ । पत्नी सधैँ कर्तव्यपरायण र चरित्रवान हुनु पर्र्दछ, ऊ सधैँ पतिप्रति समर्पित र इमानदार भएर पतिसेवामा लाग्नु पर्दछ भन्ने सन्देश यो कथाले दिएको छ । नारी जातिले जीवनमा जे जस्तो परिस्थिति आइपरे पनि ‘भाग्यको खेल वा कर्मको फल’ भन्दै स्विकार्नुपर्ने सन्देश यसले दिएको छ । नारीहरूलाई भाग्यवादमा विश्वास गर्न सिकाएको छ । 

एकातिर नारीले एक्लै पनि घरसंसार चलाउन सक्छे भन्ने कुरालाई कथाले गोमाको सङ्घर्षद्वारा देखाउन खोजेको छ भने अर्कोतिर मानसिक रूपमा त्यही गोमालाई कमजोर देखाइएको छ र एक्लो हुनुपर्दाको विछिप्त अवस्थामा देखाइएको छ । स्त्रीजातिलाई समाजले यसै त कमजोर देख्छ, झन पतिले छोडेकी एक बेसहारा स्त्रीको सङ्घर्षको कसरी मूल्याङ्कन हुन सक्छ ? गोमाको कुरा मात्र होइन, स्वस्थानी कथाभरि नै स्त्रीजातिलाई कमजोर र निरिह रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । घर, गृहस्ती, पूजापाठ, व्रत आदिमा स्त्री र पुरुषको समान सहमागिता चाहिन्छ भनिए पनि स्त्रीलाई कमजोर ठान्दै उसका लागि सम्पूर्ण उसको पति हो भन्ने कुरालाई कथाले ठाउँ ठाउँमा सम्झाएको पाइन्छ र नारीहरूलाई हरतरहले कमजोर देखाएको छ । पुरुष शारीरिक रूपमा जस्तोसुकै कमजोर भए पनि उसलाई साहसी र रक्षक ठान्ने मानसिकताले गर्दा महिलाले आफूलाई कमजोर ठान्छन् । आज हरेक क्षेत्रमा महिलाहरू पुरुषको दाँजोमा काँधमा काँध मिलाएर अगाडि बढिरहँदा त महिलाहरूलाई कमजोर ठानिन्छ भने साढे चार सय वर्षअघिको समाजले महिलालाई कमजोर रूपमा प्रस्तुत गर्नु कुन आश्चर्यको कुरा भयो र ! कथाका नारीपात्रहरू प्रायः सबैले आफूलाई कमजोर, अभागिनी, पापिनी, दुखिया आदि शब्दले सम्बोधन गरेको पाइन्छ । के स्त्रीजाति भएर जन्मनु पाप हो ? हाम्रा विभिन्न पुराणहरूले पुत्र जन्मनुलाई पूर्वजन्मको पूण्य कर्म र पुत्री जन्मनुलाई पाप कर्मको फल भनेर भनिदिएका छन् । स्वस्थानी व्रतकथामा पनि शिवभट्ट र सती ब्राह्मणीलाई गणेशले पुत्री हुने वरदान दिँदै ‘पुत्र भने तिमीहरूलाई हुने छैन किनभने पूर्वजन्ममा तिमीहरूले राखेको छैन’ भनेर भनेका छन् । त्यसैले पनि होला स्त्रीजातिको मानसिकतामै आफूलाई ‘पापिनी’ वा ‘अभागिनी’ भनेर भरिएको हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि आजका शिक्षित नारीहरूले नै निरन्तर यो कथालाई महिमामण्डित गरेर पढ्दै र व्रत बस्दै आउनुलाई के भन्नू ?

गोमाले पटक पटक आफूलाई पापिनी भनेर सम्बोधन गरेकी छ । स्वस्थानी व्रत गराउन आफूकहाँ आएका सप्तर्षिहरूसँग गोमाले भन्छे– ‘हे ऋषिश्वर ! म यस्ती पापिनीलाई घरमै आएर दर्शन दिनुभयो ।’ गोमाले पान लिएर फर्किआउँदा ऋषिहरूलाई नदेखी दुःखी हुँदै भन्छे– ‘...पापिनीका हातको पान खानुपर्ला भनेर गैगएछन् । म धिक्कार रहिछु ।’ तर स्वस्थानी कथामा कहीँकतै पनि गोमाले त्यस्तो के पाप गरेकी थिई भनेर भनिएको पाइँदैन । चन्द्रावतीलाई त झन ‘पापिनी’ नाम नै दिइएको छ । यो कथा समाजको प्रतिविम्बका रूपमा प्रस्तुत भएकाले पनि समाजमा नारीहरूप्रति हेरिने दृष्टिकोण, उनीहरूलाई गरिने व्यवहार र नारीले आफैँलाई हेर्ने दृष्टिकोणलाई यसले प्रतिनिधित्व गरेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । के स्वस्थानीको व्रत पापिनीहरूले मात्र गर्ने व्रत हो ? यदि त्यसो हो भने सुरुमा त यो व्रत पार्वतीले गरेकी छन् नि !  

स्वस्थानी व्रत कथा पुरुषप्रधान सामाजिक मानसिकताबाट लेखिएको हुनाले यसमा पुरुषको स्थान उच्च र महिलाको स्थान निम्न कोटिको देखाइएको छ । अझ भन्नुपर्दा पुरुषलाई मालिक र महिलालाई सेवकको भूमिकामा राखिएको छ । पितृवंशीय परम्परा, परिवारमा छोराको महìव र बालविवाहलाई समाज स्वीकार्य मानिएको छ । बाबुआमाले दिएको पुरुष जस्तोसुकै अयोग्य भए पनि स्विकारेर उसको पछि लाग्नुपर्ने कुरालाई छोरीहरूको मर्यादा मानिएको छ । कन्यादानलाई विशेष महìव दिइएको छ । पतिभक्ति र पतिप्रतिको निष्ठा नै महिलाहरूका लागि सर्वस्व मानिएको छ ।

यस कथाले पितृवंशीयतालाई महìव दिँदै सन्तानमा बाबुको नाम र वंश धान्नका लागि छोरा नै चाहिने कुरालाई प्राथमिकता दिइएको छ । आमाको भूमिकालाई ओझेलमा पारेको छ । एक्ली गोमाले पुत्र (नवराज) लाई जन्म दिएकी छ र अनेक दुःख गरेर उसलाई हुर्काएकी छ तर पनि उसको सङ्घर्ष ओझेलमा परेको छ र नवराजको बाबु खोजेको छ समाजले । कथाले महिलाको सामाजिक हैसियतको कल्पना पनि गरेको छैन । नारीहरूको भूमिका केवल पुरुषको सेवा गर्ने नै रहेको पाइन्छ ।  यसले नारीको कमजोर मूल्याङ्कन गरेको छ, पुरुषलाई साहसी, बुद्धिमान र पुण्यात्मा ठानेको छ भने नारीलाई कमजोर, अज्ञानी, दुःखी, पापिनी भनेको छ । यसले पुरुष सर्वोच्चतालाई महìव दिएको छ । यति हुँदाहुँदै पनि आजका महिलाहरूले यही कथालाई आदर्श मानेर सगर्व पूजापाठ गर्नु र पुसको ठण्डीमा महिनाभर शालीनदीको चिसो पानीमा चोपलिँदै व्रत बस्नु भनेको फेरि पनि धर्मान्धताबाहेक केही होइन । 

पतिको निन्दा सुनेर बाँच्नुभन्दा मर्नु उचित हुने सन्देश स्वस्थानी व्रत कथाले दिएको छ । साथै महिलाहरूका लागि पति नै सबै कुरा हो र ऊबिना नारी अधुरो रहन्छे भन्ने सन्देश यसले दिएको छ । पतिका हर कार्यलाई चुपचाप सहनु नै उसका लागि कल्याणकारी छ । पतिलाई उसको जस्तोसुकै परीक्षा लिन पनि छुट छ तर पत्नीले भने अन्जानमा पनि कुनै गल्ती गर्नुहुँदैन । नारी जति नै साहसी भए पनि पति वा पुरुषको इच्छामा चल्नु पर्छ । पतिलाई हरतरहले सन्तुष्ट राख्नु उसको कर्तव्य हो भन्ने सन्देश महिलालाई दिन खोजेको छ । कथाले नारीलाई वस्तुका रूपमा चित्रण गरेको छ र पुरुषको भोग्या र मनोरञ्जनको साधन मानेको छ ।

पतिभक्ति, पतिव्रता धर्म र सतित्वको पाठ स्वस्थानी व्रत कथाले धेरै पढाएको छ र नारीको यौनिकतामाथि नियन्त्रण गर्न खोजेको छ । पुरुषको स्वतन्त्र यौनिकतालाई भने महिमामण्डित गर्ने तर नारीको यौनिकतालाई भने पुरुषको जीवनसँगै लगेर जोडिदिएको छ र पुरुषहरूले पत्नीको सतित्वमा आफ्नो प्राण सुरक्षित देख्ने मानसिकतालाई उजागर गरेको छ । ‘पतिव्रता धर्म’ को बारम्बार उल्लेख गरेर यसलाई महन् धर्म भन्दै नारीलाई कथित आदर्शको पर्खालभित्र कैद हुनुपर्ने उपदेश दिएको छ । स्त्रीको पतिव्रता धर्ममा पतिको प्राण रक्षित हुन्छ भन्दै नारीलाई एक पतिव्रता भइरहन र परपुरुषसँग मन नलगाउन अर्तीउपदेश दिइएको छ तर कुनै पनि पुरुष एक पत्नीव्रत रहनु पर्छ र पत्नीप्रति इमानदार रहनु पर्छ भनेको पाइँदैन । कथामा जति धेरै पतिव्रता धर्मका कुरा लेखिए पनि कहीँकतै पत्नीव्रता धर्मको उल्लेख गरिएको पाइँदैन । न त कतै पतिको पत्नीप्रतिको कर्तव्यको बारेमा उल्लेख गरिएको छ । 

यस कथाले नारी र पुरुषको सम्बन्ध सेवक र मालिकको जस्तो देखाएको छ । चरित्र, भाग्य, कर्म, पाप र नैतिकता जस्ता कुराको पाठ महिलालाई मात्र पढाएको छ । आफ्नो असहमतीमा बोल्न नपाउने, बोलेमा सत्यानाश नै हुने जस्ता प्रसङ्ग स्वस्थानीमा राखिएको छ । महिलामाथि परिवार र समाजले थोपरेका ज्यादतिलाई ‘भाग्य’ वा ‘कर्म’ को फल भन्दै चुप लाग्न विवश गराएको छ । भाग्यवादको आडमा महिलालाई पुरुषको इच्छामा चल्न सिकाएको छ र पुरुषहरूलाई स्वतन्त्र र महिलालाई पराधीन रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । पुरुषलाई गम्भीर अपराधमा पनि उन्मुक्ति दिएको छ भने महिलालाई अन्जानमा भए गरेका अपराधमा पनि कठोर सामाजिक दण्ड दिएको छ । 

गोमाको कथाबाट समाजले आजका नारीहरूमा पनि गोमाको जस्तै पतिभक्ति, धैर्यता, सहनशीलता, ममता र करुणा खोज्न चाहेको देखिन्छ । महिलाहरूका लागि व्यक्तिगत सुख र स्वार्थको कामना गर्नु अपराध जस्तै हुन्छ । जुन कुरा समाज स्वीकार्य मानिँदैन भन्नेतिर सङ्केत गर्दै महिलाबाट केवल सेवा र त्याग मात्र खोजेको देखिन्छ । स्वस्थानी मात्र होइन, प्रायः सबै धर्मकथाहरू महिलामैत्री देखिएका र लेखिएका छैनन् । उदाहरणका लागि स्वस्थानीबाहेक सत्यनारायणको कथा, ऋषि पञ्चमीको कथा, हरितालिका (तिज) को कथा आदि सबैले नारीजातिलाई यसरी प्रस्तुत गरेका छन् कि यो जगत्मा पापकर्म जति नारीहरूले नै गर्दछन् र त्यो पापबाट मुक्तिका लागि अनेक अनेक प्रकारका कठिन व्रत, उपासना र अनुष्ठान गर्नुपर्ने हुन्छ तब मात्र उनीहरू दुःख, कष्ट र पापबाट मुक्त हुने छन् तर आजसम्म कुनै पनि त्यस्ता धर्मकथाहरू पुरुषका लागि लेखिएको सुन्नमा आएको छैन, जसमा पुरुषहरूले यो वा त्यो व्रत वा उपासना गरेमा उनीहरू दुःख, कष्ट र पापबाट मुक्त हुने छन् भनिएको होस् । लेखियोस् पनि कसरी र ! जबकि यस्ता कथाहरू लेख्नेहरू सबै पुरुष नै हुन्थे । यति मात्र होइन, धर्म, समाज, संस्कृति र चरित्रको व्याख्या गर्नेहरू पुरुष नै भएकाले आफूलाई मानव समाजको सर्वोच्च प्राणी ठान्ने पुरुषले किन आफूलाई निच, दुःखी र पापी देख्छ ? उसले गरेका हरेक कार्य महान् हुन्छन् । 

उबेलाका कथाको के कुरा गर्नु, जबकि आजको समयमा आजका विद्वान् भनिएका पुरुषहरूबाट लेखिएका साहित्यहरू त महिलामैत्री भएको पाइँदैन । सावित्री–सत्यवानको कथा होस् वा नल–दमयन्तीको, नारीमा चरित्र, सतित्व, त्याग र समर्पण खोजिएकै छ । यी त अझै पुराना कथा भए । धेरै पछि ‘आधुनिक काल’ भनिएको समयमा लेखिएका मुकुन्द–इन्दिरा जस्ता साहित्यले पनि नारीमा त्याग र समर्पण मात्र खोजेन, उनीहरूका लागि लक्ष्मणरेखा कोरिदियो । नारीको सतित्वको परीक्षा लिएरै छोड्यो । यसर्थ साढे चार सय वर्षअघि लेखिएको स्वस्थानी कथालाई मात्र के र कति भन्नु !

मध्यकालीन नेपाल महिलामाथिको बर्बर हिंसाको युग मानिन्छ । यसै बेलादेखि समाजका ‘ठालुहरू’ ले धर्मका ठेकेदार ‘पण्डितहरू’मार्फत स्वस्थानी जस्ता धार्मिक कथा लेखाएर पूर्वजन्म, पुनः जन्म, स्वर्ग र मोक्षको लोभ र त्रास देखाई महिलाहरूलाई ज्युँदो छउन्जेल पुरुषको दासी, भोग्या र मृत्युपछि पनि ‘उसैको साथ पाउने’ र ‘स्त्रीको परम कर्तव्य’ र पुण्यकर्म भन्दै लोग्नेसँगै जलाएर मार्न थाले । शिवपुराणमा ‘सती’ को अर्थ पतिप्रति अगाध प्रेमको प्रतीक मानिएको छ । न कि पतिको मृत्युपछि जबर्जस्ती पतिको लाससँगै ज्युँदै चितामा जलाउनु । 

स्वस्थानीमा सतीदेवीले पिताद्वारा पति महादेवको अपमान गरेको सहन नसकी आगोमा हामफालेर आत्महत्या गरेकी छन् । यसलाई पतिप्रतिको अगाध प्रेम र समर्पणभित्रको ‘पागलपन’ भन्न सकिन्छ तर मध्ययुगीन नेपाली समाजमा महिलालाई उसको इच्छाविपरीत ज्युँदै जलाएर मार्ने र त्यसपछि ‘सतीदेवी’ भनेर महिमामण्डित गर्ने र उसको मन्दिर बनाएर पूजा गर्ने गरिन थालियो । जुन कुरा मानव इतिहासमा धर्म र त्यागको नाममा महिलामाथि हुने गरेको अत्यन्त व्रmुर एवं बर्बर हिंसा र लज्जाजनक प्रथाको रूपमा स्थापित भयो । 

स्वस्थानीको कथामा महिलाप्रति जेजस्ता हिंसा र विभेदका कुरालाई उल्लेख गरिएको छ, तिनलाई धर्मसँग जोडेर महिनादिनसम्म महिलाहरूकै मुखबाट वाचन गर्न लगाउनु र स्वयं महिलाले नै ती सब हिंसा र विभेदले भरिएका कथालाई ‘मनोकाङ्क्षा पुग्ने’ नाममा घोकिरहनुले समाजमा महिलामाथि हुने हिंसात्मक र विभेदजन्य व्यवहारलाई धर्मको नाममा कसरी वैधता मिलिरहेको छ भन्ने प्रस्ट हुन्छ र स्वयं महिलाहरू नै यसमा वैधताको लालमोहर लगाइरहेका छन् भनेर भन्नु दुस्साहस हुने छैन । 

वास्तवमै आलोचनात्मक रूपले स्वस्थानी व्रत कथालाई हेर्ने हो भने यसले नेपालको मध्यकालीन समाजमा प्रचलित व्रmुर र अमानवीय ‘सतीप्रथा’ लाई मलजल गरेको महसुस हुन्छ । आज पनि कैयौँ नेपाली हिन्दु नारीहरूले धर्मको नाममा नारीमाथि नै थोपरिएका यस्ता अमानवीय परम्परा, संस्कार र संस्कृतिलाई महìव दिएर निरन्तरता दिनुले नेपाली महिलामा अझै पनि चेतनाको स्तर माथि उठ्न नसकेको देखिन्छ । आजको समय भनेको पितृसत्तात्मक समाजले धर्म, व्रत र पूजाका आडमा महिलामाथि गर्दै आएका हिंसात्मक र विभेदजन्य गतिविधिलाई विश्लेषण गर्ने र तिनबाट छुटकारा पाउने समय हो । जसका लागि सशक्तीकरण जरुरी छ । न कि पुरुष मानसिकतामा लेखिएका धार्मिक कथा र पुराणमा भएका कुरामाथि विश्वास गर्दै तिनैको पछि लाग्नु ।

यद्यपि स्वस्थानी कथामा ‘यो व्रत स्त्री जातिले मात्र गर्नु र कथा पनि स्त्रीजातिले नै वाचन गर्नु’ भनिएको हुनाले जतिबेला परिवारमा छोरी बुहारीहरूलाई पढाउने अथवा शिक्षादीक्षाको प्रचलन थिएन, त्यतिबेला स्वस्थानी व्रतकथाले जबर्जस्त रूपमा नारीशिक्षाको जग हालिदिएको पो थियो कि । सुरुका दिनमा जम्मा दुई दिन एक रात मात्र गर्ने भनिएको स्वस्थानी व्रतकथालाई लम्ब्याएर ठुलो बनाउनु र एक महिनासम्म नारीले नै पाठ गर्ने र व्रत गर्ने नियम बनाउनुले परिवार तथा समाजमा छोरीबुहारीलाई अक्षर चिन्न मद्दत पु¥याएको कुरालाई मनन् गर्नै पर्दछ । स्वस्थानी व्रत कथाको यो एउटा सकारात्मक पाटो हो । तथापि यसमा प्रयुक्त विभिन्न प्रसङ्गले महिलाको स्वतन्त्र अस्तित्वमाथि प्रहार गरेका कारण परिवर्तित नेपाली समाजमा यो व्रतको पछि लाग्नु उपयुक्त नभएको भन्ने आलोचनात्मक टिप्पणीबाट मुक्त हुन भने सकेको छैन ।