विनाशको नृत्य (कविता)
चराको श्वासप्रश्वासभन्दा उग्र मौनता हिमालको आँसु छ जहाँ–
सम्झनामा शेरचन र हाम्रो अठोट (कविता)
हाँस्छन् काव्यभरि त नीलगिरिका, आभा अहा ! चर्किई नाच्दैछन् कविता मुहार धवला झर्नासितै सर्किई । सिङ्गै देश–कथा बनेर कविता, झुल्दै नयाँ विम्बमा जे–जे बेथिति औ विसङ्गति अहम्, खुल्यौ मजा व्यङ्ग्यमा ।
देशको खातिर (कविता)
हाम्रो देशको लालीगुँरास अन्त फुल्न दिनुहुन्न फूलबारी यो बिगार्नेलाई बगैँचा डुल्न दिनुहुन्न । बुकी फुल्ने पाखैभरि, फाँटभरि काँस आफैँ पौरख गरी बाँचौँ नगरौँ अर्काको आस स्वाभिमानी भई बाँचौँ, हात थापी लिनुहुन्न
समय नियाल्ने ‘समय’
वर्तमान समयमा मानिस निकै व्यस्त छ । मनोरञ्जन र आनन्द प्राप्तिका लागि पनि थोरै समय मात्र उपलब्ध छ । जिन्दगीको कतिपय समय आर्थिक क्रियाकलापमा बित्छ । कतिपय समय सामाजिक क्रियाकलापमा बित्छ । आर्थिक र सामाजिक क्रियाकलापमा बित्ने समय महìवपूर्ण समय हुन्, जसले मानिसको जीवनलाई सहज र सम्मानित बनाउन मद्दत गर्दछ । फुर्सदको थोरै समय मात्र मनोरञ्जन र आनन्द प्राप्तिका लागि उपलब्ध हुन्छ । त्यो थोरै समयमा कला, साहित्य, सङ्गीत र यात्रा आदिको माध्यमबाट मनोरञ्जन अथवा आनन्द प्राप्त गर्ने ध्येय हरेक मानिसले राखेको हुन्छ ।
यायावरहरू कोटडाँडामा
बिहानको ७ बजेको थियो । म लगनखेल बसपार्कको छेउमा उभिएकी थिएँ । पूर्वमा उदाएको सूर्यको किरण किशोरवयमा प्रवेश गरिसकेको थियो । नगर सफा गर्ने कुचीकारले फोहोर सोहोरिरहेका थिए । ठाउँ–ठाउँमा प्लास्टिक र अन्य फोहोर सोहोरेर थुप्रो थुप्रो बनाएका थिए । हिजो बेलुकाको फोहोर होला, यो मनमनै अनुमान गरेँ । यिनीहरूले यति दुःख गरी गरी सफा गर्छन् । एकछिनपछि घरधनी, सडक व्यापारी र फुटपाथे पैदलयात्रीले फोहोर फाल्दै सडक विरूप पार्छन् । यस्तो अवस्थामा सहर कसरी सफा हुन्छ र ? सहर सफा हुन त जसले फोहोर निकाल्छ, उसले नै आफ्नो फो
विश्वकै पृथक् झन्डा
नेपालको झन्डाको आकार र बनावट विश्वका अन्य देशका झन्डाभन्दा पृथक् छ । तत्कालीन राजा महेन्द्रको पालामा वास्तुविद् शङ्करनाथ रिमालले डिजाइन गर्नुभएको यो झन्डाका बारेमा अस्तित्व व्यवस्थापन (एक्जिस्टेन्सियल म्यानेजमेन्ट)का अध्येता डीपी आत्रेयले वास्तुशास्त्रीय दृष्टिकोण, मौलिकता, पौराणिकताको कसीमा यसलाई अध्ययन र व्याख्या गर्नुभएको छ ।
क्रिसमसको रौनक
नायिका प्रियङ्का कार्कीले क्रिसमस आउने हप्ता दिनअघि नै छोरी आयङ्का कार्की जोशीमार्फत क्रिसमसको शुभकामना दिइसक्नुभयो । टिकटकमा क्रिसमसको गीतमा छोरी आयङ्कालाई सान्टाको लुगा (रातो र सेतो मिश्रण) लगाएको भिडियो अपलोड गरी शुभकामना दिनुभएको हो । नायिका कार्की भन्नुहुन्छ, “यो चाड मलाई खास लाग्छ । म सबै चाड आदर गरेर मनाउँछु । क्रिसमसमा हाम्रो पूरै परिवार रातो र सेतो लुगा लगाएर नाच्ने, गाउने र रमाइलो गर्ने गर्छौं ।”
घुमघाममा देशै रमाइलो
कोरोना कालमा घरभित्र उकुसमुकुस बनेका मूलपानीका रमेश पाण्डे परिस्थिति सामान्य बन्ना साथ इलाम भ्रमणमा निस्कनुभयो । कोरोना सुरु हुनुभन्दा अघि थाइल्यान्ड भ्रमण गर्नुभएका पाण्डेको योजना त दुबई घुम्ने थियो । तर कोरोनापछि विदेश घुम्नका लागि थपिएको झन्झटले नेपालकै पर्यटकीय स्थल घुमेको उहाँ बताउनुहुन्छ । कोरोनाअघि घुम्ने विषयलाई प्राथमिकतामै नराखेका कोटेश्वरका रेशम खनाल पनि अहिले घुम्न खुब रुचाउनु हुन्छ । “पहिले त्यति घुम्ने बानी थिएन । लामो समय बन्दाबन्दीमा परेर होला । अहिले त घुमन्ते भइएको छ,” खनालले सुनाउनुभयो ।
उसको बाउ (कथा)
उसको बाउलाई मैले उसलाई भेट्न आउँदा देखेको थिएँ । पहिले त यस्तो लाग्यो, यो मानिस उसको गाउँको एक जना हुनुपर्छ जो उसलाई भेटेर केही काम निकाल्न सहर आएको छ, जस्तै छोरालाई विदेश पठाइदिन सिफारिस वा घरखेत लेखाएर रिन दिनका लागि । पछि बुझ्दै जाँदा ऊ त उसकै बाउ पो रहेछ । अनि मलाई खसखस लागेर सोधिहालेँ, ‘तपाईं उसको बाउ हो भन्ने पक्का छ ?’ उनले ओठमा एउटा पीडादायक मुस्कान ल्याएर मलाई भने, ‘हो, अब यस्तो अवस्थामा उसको बाउ हुँ भनेर कसले पत्याउँछ ? छोरो यस्तो छ ।’ मैले सोचेको पनि त्यही थियो । सहरमा रज्जगज्ज अवस्थाको छ ऊ । बाउचाहिँ एउटा कछाडमा बेरिएर आएको छ गाउँबाट । बाउ सोझा र सरल लागे तर उसको धूर्तता हेर्दा ऊ यो मानिसको छोरा हो भन्न सुहाउँदैनथ्यो । मलाई लागेको कुरो । तर वास्तविकता यही थियो ।
दूधले नुहाएको मान्छेको ग्रहणमा छाया (कविता)
मेरो जिन्दगीको जून सफा छ तर, देख्नेले दाग देखिदिन्छन् र, नजरको दोषी मलाई बनाउँछन् ।
गजल
योग्यता क्षमता छ फेरि बेरोजगारी किन सबैलाई चाहिन्छ जागिर, सरकारी किन ?
मुक्तक
यी आँखाका तारा हुन्छन् मनमा बस्नेहरू जिउने एक सहारा हुन्छन् मनमा बस्नेहरू भेटवार्ता नभए’नि साथमा सँगै नरहे’नि सधैँ उस्तै प्यारा हुन्छन् मनमा बस्नेहरू ।
मनमायाले भोगेको युग
आजकल ‘दुई सन्तान ईश्वरका बरदान’ भन्ने परिवार नियोजनको लोकप्रचलित नारा फेरिन लागेको छ । धेरैले एउटै सन्तानमा चित्त बुझाउन थालिसकेका छन् । भनौँ, यो नारा बुबापुस्तामा बन्यो । हजुरबुबा पुस्तामा त ‘सन्तानले डाँडाकाँडा ढाकून्’ भन्ने नै चलिआएथ्यो । यो आशीषमा धेरै छोराछोरी भएर डाँडाकाँडा ढाकून् भनिएको भए पनि नातिपुस्तामा आएर भने उद्यम–पराक्रमले देश–विदेशमा फैलिऊन् भन्ने भइसकेको छ ।
किसानको शत्रु
बाँदर तराईदेखि हिमालसम्म जतासुकै पाइने स्तनधारी जन्तु हो । नेपालमा हजारौँको सङ्ख्यामा बाँदर रहेका छन् । बाँदरलाई चाहिने खानेकुरा वनबाट मात्रै पूर्ति हुन सम्भव छैन । त्यसैले यो जन्तु बालिनाली खान खेतबारीमा पस्ने गर्छ । बाँदरबाट बालीनालीमा क्षति पुग्छ । यो क्षति बर्सेनि बढेर गएको छ । बाँदरबाट सबैभन्दा प्रभावित क्षेत्र मध्यपहाड हो । यस क्षेत्रको तुलनामा तराई र हिमाली क्षेत्रमा बाँदरले पु¥याउने क्षति नगण्य छ । मध्यपहाडी क्षेत्रमा बाँदरको बिगबिगी बढेसँगै बालीनालीको सघनता घट्दै गएको छ । वन्यजन्तुको बासस्थान वन हो । वनको पारिस्थि
तस्बिरको कथा
ईश्वीको १९औँ शताब्दीमा क्यामराको माध्यमबाट मानिसको वास्तविक रूपाकृति उतार्ने अचम्मको प्रविधि विकास भयो, जसले समयका गतिशील पललाई फोटोमा कैद गरेर राख्ने सुन्दर अवसर दियो । यस गुनिलो प्रविधिले समय–पन्छीलाई स्मृतिको सुनौलो पिँजडामा अझ मजबुत तरिकाले थुनेर राख्न मिल्ने सुयोग जुराइदियो । यसपछि त कालातीत पल फोटोमा अङ्कित हुन थाले, जुन मानव इतिहासमा अद्भुत क्रान्ति थियो ।
अमूर्त कलाका पुरण
भेट भयो कि उहाँ मलाई भन्नुहुन्थ्यो, “भाइ, मेरो कलामार्फत म केही खोजी रहेको छु ।” उहाँको र मेरो भेटघाट प्रायः गहना पोखरी र उहाँको कला स्टुडियोमा भइरहन्थ्यो । हामी दुईको भेटमा कलादर्शनका कुरा हुन्थे । सधैँ कलाकर्ममा रमाइरहने वरिष्ठ कलाकार पुरण खड्काको खोजी अन्ततः अधुरै रह्यो । सिर्जनशील र अध्ययनशील जीवन अगाडि बढ्दा बढ्दै असमयमै उहाँको निधन भयो । मनले चिताएको कार्य पूरा हुन सकेन । कसैले पुरणका चित्र अगाडि उभिएर उहाँलाई यो केको चित्र बनाउनु भएको भनेर सोधे उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “हेर्नुस्, बुझ्नुस् र आनन्दित हुनुस् किनकि यो अमूर्त कला हो ।”
निर्वाचनमा कोरिएको भाष्य
आधारभूत निर्वाचन लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको आधारभूत चरित्र हो । नेपालको संविधानले आवधिक निर्वाचनलाई आधारभूत चरित्रको रूपमा प्रस्तावनामा व्यवस्था गरेको छ । आवधिक निर्वाचनलाई आधारभूत सर्तका रूपमा स्वीकार गरेको छ । निर्वाचनबिनाको लोकतन्त्र हाम्रो शासन व्यवस्थाको परिकल्पना होइन । नेपालको शासकीय व्यवस्थाले निर्वाचनलाई नागरिक र मानव अधिकार दुवैका रूपमा स्वीकार गरेको छ । आफूले निर्वाचित गरेका जनप्रतिनिधिबाट शासन प्रणालीमा सहभागिता जनाउने आधारभूत संरचना र चरित्रलाई संविधानले स्वीकार गरेको छ । आफ्नो अविछिन्न अधिकारलाई आफैँले आफ्ना प्रतिनिधिलाई प्रत्यायोजन गर्ने यो प्रक्रिया लोकतान्त्रिक मुलुकमा सर्वव्यापीसमेत छ ।
शहीद (कविता)
थापेर छातीमा तातो गोली सिञ्चियो रगतको थोपा थोपाले यो भूमि फुलेका छन् फूलहरू थरीथरी
वास्तविकता (कविता)
सत्यलाई साथ नदिएर साथ दिनेलाई घात गरेपछि – सुअवसर टाढा हुन्छ अनि विपत्ति पनि आउँदो रहेछ । कुकर्म लुकाउन जति नै गोप्यता कायम गर्न खोजे पनि
कहर वृत्त (कथा)
गोधूलि साँझ । हामी दुवैजना पसलमा छौँ । हामीले खाजा खाइसकेका छौँ । हठात् मेरी श्रीमतीले भनिन्, ‘‘मेरो जीउ कटकटी दुखिरहेको छ । ज्वरो आउलाजस्तो छ ।’’ तत्काल मैले भनेँ, ‘‘केही हुँदैन । सिटामोल एक चक्की खाइदेऊ, निको भइहाल्छ । बरु माथि कोठामा जाऊ, आराम गर्न ।’’ उनी सुस्तरी उठिन् र गइन् । म पसलमै रहेँ । सुनसान छ पसल । कारोबार छैन । निरुपाय म पत्रिका पढ्ने जमर्को गर्दैछु । अन्धकार व्याप्त छ धर्तीमा । अँध्यारोमा सबै–सबै अँध्यारा देखिन्छन् । कहीँ कतै उज्यालो देखिँदैन ।
हार्दिकताभित्र बौद्धिकताको लेपन
‘जीवनको अभिनन्दन’ प्रा.डा. ज्ञानू पाण्डेको नवीनतम निबन्ध सङ्ग्रह हो । एघारवटा निबन्धका सङ्ग्रहले व्यापक विषय उठाएका छन् । निबन्धकार पाण्डेमा आध्यात्मिक भनौँ वा छैटौँ इन्द्रियको क्षितिज उघारिएको देखिन्छ । विषयगत वा वस्तुगत प्रस्तुतिमा हार्दिकता र बौद्धिकताको रङ भरेर निबन्धकार पाण्डेले निबन्ध बुन्नुभएको छ । सङ्ग्रहका आत्मपरक तथा वस्तुपरक ११ वटा निबन्धले भिन्नभिन्न स्वाद दिएका छन् । तर कतिपय निबन्धको सामल फरक, स्वाद समानजस्ता लाग्छन् । ‘निर्बन्ध नायिकाको महाप्रस्थानमा’ निबन्धकार पाण्डले ‘नेपाली साहि
रातभर निद्रा परेन
बेलुका सम्साँझै सुतेको तर रातभर निद्रा परेन । बिहान सबेरै उठेर आज किन निद्रा परेन, मनमा केके कुराले घर जमायो त ? सोच्दै जाँदा पहिलो कुरा त बूढेसकालमा कसले सहारा देला भन्ने सोचाइमा मन कहाँबाट दौडेर कहाँ पुग्यो पत्तै भएन । दोस्रो कुरा, बूढापाकाहरूले सुझाएका कुरा मनमा खेल्दै गर्दा ती अमर वाणीहरू मनमा खिल्दै गएछन् । निद्रा पर्ने कुरै भएन । तेस्रो कुरा, आफ्नै जीवनकालमा के परिवर्तन आयो वा मेरो जीवनमा के उपलब्धि भयो ? यस्तै यस्तै कल्पनामा डुबुल्की मार्दा रात बित्यो, निद्रा भाग्यो तर हात लाग्यो शून्य । यही निद्रा नपर्नुका पीडा भनौँ या निद्रा भगाउने अनुभूतिलाई यहाँ लिपिबद्ध गरिएको मात्र हो ।
नाट्य महोत्सव उत्साह र आक्रोश
काठमाडौँमा दोस्रो संस्करणको ‘नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय नाट्य महोत्सव’ भर्खरै सकिएको छ । महोत्सवमा नेपालसहित भारत, भुटान, श्रीलङ्का, रुस, इटाली, स्पेन, बेलायत, बेलारुस, इजिप्ट, संयुक्त राज्य अमेरिका, उरुग्वे र अर्जेन्टिनाका नाटक प्रदर्शन गरिएको थियो । महोत्सवका अवसरमा नाटक मञ्चन मात्रै होइन, नाटकबारे बहस, अन्तक्र्रिया र छलफल पनि भए । नाटकको वर्तमान अवस्था र चुनौतीका विषयमा छलफल पनि भयो ।
मुस्ताङी छटा
पहाडी गल्छी काटेर हिमालकै फेदीबाट गुज्रिँदै हिमालपारि पुग्दा देखियो– वारपार हिमाच्छादित क्षितिजका अनगिन्ती ताँती । तिनै ताँतीको कहिले आमुन्नेसामुन्ने, कहिले किनार हुँदै उकाली–ओराली यात्रा बढिरह्यो लगातार । मायालु लुकामारीको एक काया–कञ्चन सुन्दर सिलसिला यात्राभरि अविरल देखियो । मनभरि उत्सुकताका उरुङ खात भारी, आँखामा बेग्लै चञ्चलता र गन्तव्य पुग्नुको मृगतृष्णा त छँदै थियो । उपल्लो मुस्ताङका छरपस्ट छवि आँखामा सँगालेर हेर्नुको आनन्द बेग्लै थियो । असीम प्राप्तिका सुमधुर सम्झनामा हराउनुको अर्कै रमाइलो क्षण बन्यो ।