शङ्करमान सिंह
शङ्करमान सिंह
नेपाल राष्ट्र बैङ्कले हालै सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्क अनुसार यस आर्थिक वर्षको दस महिनामा वार्षिक बिन्दुगत आधारमा उपभोक्ता मूल्य सूचकाङ्कमा आधारित मुद्रास्फीति ७.४१ प्रतिशत छ । आयात १६.८ प्रतिशतले, निर्यात २४.५ प्रतिशतले र कुल वस्तु व्यापार घाटा १५.९ प्रतिशतले घटेको छ । विप्रेषण आप्रवाह नेपाली रुपियाँमा २३.४ प्रतिशतले र अमेरिकी डलरमा १३.४ प्रतिशतले बढेको छ । शोधनान्तर स्थिति २१४ अर्ब ६७ करोड रुपियाँले बचतमा रहेको छ ।
कुल विदेशी विनिमय सञ्चिति १४७० अर्ब ३३ करोड रुपियाँ र अमेरिकी डलरमा ११ अर्ब २१ करोड छ । सङ्घीय सरकारको खर्च १०४७ अर्ब ७६ करोड र राजस्व परिचालन ७५६ अर्ब २५ करोड रुपियाँ रहेको छ । विस्तृत मुद्राप्रदाय ६.९ प्रतिशतले बढेको छ । वार्षिक बिन्दुगत आधारमा यस्तो मुद्राप्रदाय १० प्रतिशतले बढेको छ । बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाको निक्षेप सङ्कलन ७.३ प्रतिशतले बढेको छ । निजी क्षेत्रमा प्रवाहित कर्जा ३.३ प्रतिशतले बढेको छ । वार्षिक बिन्दुगत आधारमा निक्षेपको वृद्धिदर ११.४ प्रतिशत र निजी क्षेत्रमा प्रवाहित कर्जाको वृद्धिदर ३.१ प्रतिशत छ ।
आर्थिक सूचकलाई वर्ग वा समूहमा विभाजन गर्न सकिन्छ । यी अधिकांश आर्थिक सूचकमा रिलिजका लागि एक विशेष तालिका छ, जसले लगानीकर्तालाई महिना र वर्षको निश्चित समयमा निश्चित जानकारी हेर्नका लागि तयारी गर्न र योजना बनाउन असहज गर्छ । प्रमुख सूचक, जस्तै उपज बव्रm, उपभोक्ता टिकाउ वस्तु, शुद्ध व्यापार संरचना र सेयर मूल्य, अर्थतन्त्रको भविष्यको प्रक्षेपण भविष्यवाणी गर्न प्रयोग गरिन्छ । यी वित्तीय सङ्केतमा सङ्ख्याले अर्थतन्त्र परिवर्तन हुने गर्छ । आर्थिक सूचक समष्टि आर्थिक मापन हो, जुन विश्लेषकद्वारा वर्तमान र भविष्यको आर्थिक गतिविधि र अवसर बुझ्न प्रयोग गरिन्छ । सबैभन्दा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने आर्थिक सूचक सरकारी र गैरलाभकारी संस्था वा विश्वविद्यालयले जारी गरेको तथ्याङ्कबाट आउँछ ।
संयोग सूचक; जसमा जिडिपी, रोजगारी स्तर र खुद्रा बिक्री जस्ता वस्तु समावेश हुन्छन् । विशेष आर्थिक गतिविधिको घटनासँग देखाइन्छ । मेट्रिक्सको यो वर्ग एक विशेष क्षेत्र वा क्षेत्रको गतिविधि देखाउँछ । धेरै नीति निर्माता र अर्थशास्त्रीले यो वास्तविक–समयसम्बन्धी तथ्याङ्क पछ्याउँछन् । सकल राष्ट्रिय उत्पादन, उपभोक्ता मूल्य सूची (सिपिआई), बेरोजगारी दर र ब्याजदर जस्ता सूचक कुनै खास आर्थिक गतिविधि भएपछि मात्र देखिन्छन् । नामले सङ्केत गरे जस्तै, यी डेटा सेटले घटनापछि जानकारी देखाउँछन् । यो ट्रेलिङ सूचक एक प्राविधिक सूचक हो; जुन ठुलो आर्थिक परिवर्तनपछि आउँछ ।
आर्थिक सूचकलाई सही ढङ्गले व्याख्या गरेमा मात्रै उपयोगी हुन्छ । इतिहासले आर्थिक वृद्धि, जिडिपी र कर्पोरेट मुनाफा वृद्धिको मापन अनुसारको बलियो सम्बन्ध देखाएको छ । यद्यपि जिडिपीको एक सूचकको आधारमा एक विशिष्ट कम्पनीले आफ्नो आय बढाउन सक्छ कि भनेर निर्धारण गर्न लगभग असम्भव छ । प्रमुख सूचकले अर्थतन्त्र कहाँ जाँदै छ भन्ने पूर्वानुमान गर्छन् । शीर्ष प्रमुख सूचकमध्ये एक स्टक बजार आफैँ हो । यद्यपि सबैभन्दा महìवपूर्ण प्रमुख सूचक होइन, यो एक हो; जुन धेरै मानिसले हेर्छन् । किनकि स्टक मूल्यहरू अग्रगामी प्रदर्शनमा कारक हुन्छन्, बजारले अर्थतन्त्रको दिशा सङ्केत गर्न सक्छ, यदि आय अनुमान सही छ भने ।
एक बलियो बजारले आय अनुमान माथि छ भनेर सुझाव दिन सक्छ । जसले समग्र आर्थिक गतिविधि बढेको सङ्केत पनि गर्छ । यसको विपरीत तल बजारले सङ्केत गर्न सक्छ कि कम्पनीको आयमा असर पर्ने अपेक्षा गरिएको छ । यद्यपि सूचकका रूपमा स्टक बजारको उपयोगितामा सीमितता छन् किनभने अनुमानमा प्रदर्शनको ग्यारेन्टी छैन, त्यसैले त्यहाँ जोखिम छ । कर्जाको सिर्जना वाणिज्य बैङ्क र वित्तीय संस्थाको सबैभन्दा महìवपूर्ण कार्य हो । बैङ्कहरूले ग्राहकबाट निक्षेप लिन्छन् र नगद सञ्चिति जस्ता आवश्यक सञ्चिति राखेर निक्षेपबाट ऋण उपलब्ध गराउँछन् । बैङ्किङ प्रणालीले व्यक्तिगत रूपमा बैङ्क नभई ऋण सिर्जना गर्छ । बैङ्कहरूले व्यवसाय र घरपरिवारमा ऋण विस्तार गरेर ऋण सिर्जना गर्छन् । उनीहरूले पहिले ग्राहकको बचत निक्षेप आकर्षित गर्न आवश्यक छ । वाणिज्य बैङ्कहरूले कर्जा अग्रिम र धितोपत्र खरिद गरेर ऋण सिर्जना गर्छन् । उनीहरूले जनताबाट स्वीकृत निक्षेपबाट व्यक्ति र व्यवसायलाई पैसा उधारो दिन्छन् ।
वाणिज्य बैङ्कहरूले सार्वजनिक निक्षेपको पूरै रकम ऋण प्रयोजनमा प्रयोग गर्न पाउँदैनन् । आफ्नो खल्तीबाट निकालेको पैसाले सानो व्यवसाय चलाउन आजकल लगभग असम्भव छ । चाहे यो सूची खरिद होस्, नयाँ कर्मचारी भर्ना गर्नुहोस् वा थप स्थान खोल्नुहोस्, कुनै पनि प्रकारको विस्तारका लागि अतिरिक्त कार्यशील पुँजी चाहिन्छ । साना व्यवसाय मालिकका लागि बैङ्कमार्फत कोष सुरक्षित गर्न यो बढ्दो कठिन हुँदै गइरहेको तथ्यले यसलाई अझ चुनौतीपूर्ण बनाउँछ । बैङ्कहरूले साना व्यवसाय मालिकबाट ऋण अनुरोध अस्वीकार गर्नुका विभिन्न कारण छन् ।
नेपालको बैङ्किङ प्रणालीको कुल सम्पत्तिको ठुलो हिस्सा वाणिज्य बैङ्कहरू हुन् । कर्जा विस्तार बैङ्किङ संस्थाहरूको प्रमुख कार्यमध्ये एक हो । बैङ्कहरू सक्षम छैनन् भने उनीहरूको ऋण दिने व्यवहारले आर्थिक वृद्धिमा योगदान नगर्न सक्छ । अर्कोतर्फ उनीहरूको अकुशल र अविवेकी बैङ्किङ अभ्यासले जोखिमपूर्ण वित्तीय अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ । मुख्य अध्ययनको उद्देश्य व्यावसायिक निर्धारकको प्रभावकारिता परीक्षण र पुष्टि गर्नु हो – टाइम शृङ्खला साधारण कम वर्ग प्रतिगमन दृष्टिकोण प्रयोग गरेर नेपालमा बैङ्क ऋण व्यवहार अनुभवजन्य विश्लेषणका लागि ।
बैङ्क तथा वित्तीय संस्थामा निक्षेप बढिरहे पनि कर्जा प्रवाहको गति न्यून रहेको नेपाल राष्ट्र बैङ्कको तथ्याङ्कले देखाएको छ । गत वैशाखसम्मको तथ्याङ्क अनुसार १० महिनामा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थामा तीन खर्ब ७० अर्ब ७८ करोड रुपियाँ निक्षेप सङ्कलन भएको छ । गत असारको तुलनामा यो करिब ७.३ प्रतिशतको वृद्धि हो । क्रेडिट सिर्जनाले बैङ्कलाई अन्य वित्तीय संस्थाबाट अलग गर्छ । सरल शब्दमा ऋण सिर्जना भनेको निक्षेपको विस्तार हो । बैङ्कहरूले आफ्नो डिमान्ड डिपोजिटलाई नगद भण्डारको गुणाका रूपमा विस्तार गर्न सक्छन् किनभने माग निक्षेपले विनिमयको प्रमुख माध्यमका रूपमा काम गर्छ ।
नगद रिजर्भ अनुपात – बैङ्कहरूलाई थाहा छ कि सबै निक्षेपकर्ताले एकै समयमा सबै निक्षेप निकाल्दैनन् । तसर्थ उनीहरूले निक्षेपकर्ताको नगद माग पूरा गर्न कुल निक्षेपको एक अंश राख्छन् र बाँकी थप निक्षेप उधारो दिन्छन् । सिआरआर कुल निक्षेपहरूको प्रतिशत हो; जुन बैङ्कहरूले नगदका लागि निक्षेपकर्ताको माग पूरा गर्न नगद भण्डारमा राख्नु पर्छ । अतिरिक्त सञ्चिति – नगद सञ्चितिभन्दा माथिको सञ्चिति नै अतिरिक्त सञ्चिति हो । यी भण्डार ऋण र ऋण सिर्जना गर्न प्रयोग गरिन्छ । बैङ्कहरूले आफ्नो निक्षेपको धेरै उधारो दिन्छन् भने तिनीहरूले विशेष गरी आर्थिक मन्दीमा आफूलाई बढी विस्तार गर्न सक्छन् । यद्यपि यदि बैङ्कहरूले उनीहरूको निक्षेपको धेरै थोरै उधारो दिन्छन् भने तिनीहरूसँग अवसर लागत हुन सक्छ किनभने तिनीहरूको निक्षेपहरू तिनीहरूको ब्यालेन्स पानामा बसेर कुनै राजस्व कमाउने छन् ।
वार्षिक बिन्दुगत आधारमा २०८० वैशाख मसान्तमा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थामा रहेको निक्षेप ११.४ प्रतिशतले बढेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाको निक्षेप दुई खर्ब ३१ अर्ब ३२ करोड (५.० प्रतिशत) ले बढेको थियो । यस्तै गत साउनदेखि वैशाखसम्म बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाले कुल एक खर्ब ५३ अर्ब १७ करोड रुपियाँ कुल कर्जा प्रवाह भएको छ । गत असारको तुलनामा यो ३.३ प्रतिशतको वृद्धि हो । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो कर्जा पाँच खर्ब ४८ अर्ब १४ करोड (१३.४ प्रतिशत) ले बढेको थियो ।
वार्षिक बिन्दुगत आधारमा २०८० वैशाख मसान्तमा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाबाट निजी क्षेत्रतर्फ प्रवाहित कर्जा ३.१ प्रतिशतले बढेको छ । यस्तै २०८० वैशाख मसान्तमा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाबाट निजी क्षेत्रमा प्रवाहित कर्जामध्ये गैरवित्तीय संस्थागत क्षेत्रतर्फ प्रवाह भएको कर्जाको अंश ६३.९ प्रतिशत र व्यक्तिगत तथा घरपरिवार क्षेत्रतर्फ प्रवाह भएको कर्जाको अंश ३६.७ प्रतिशत छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा यस्तो अंश क्रमशः ६३.४ प्रतिशत र ३६.६ प्रतिशत थियो ।
अर्थतन्त्रको बाह्य अवस्था र बैङ्कहरूमा तरलता सुधारसँगै नेपाल राष्ट्र बैङ्कले कसिलो मौद्रिक नीतिमा पुनरवलोकन गरेसँगै बैङ्कहरूको ब्याजदर घट्न थालेको छ । कोभिड–१९ र रुस–युक्रेन तनावका कारण महँगी उच्च भएसँगै विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब बढेपछि नेपाल राष्ट्र बैङ्कले कसिलो मौद्रिक नीति लिएको थियो । त्यसले बैङ्कहरूको ब्याजदर उच्च बिन्दुमा पु-याएको थियो । अर्थतन्त्रको बाह्य अवस्थामा आएको सुधारसँगै राष्ट्र बैङ्कले मौद्रिक नीति लचिलो बनाउँदै लगेपछि ब्याजदर घट्न थालेको हो ।
नेपाल राष्ट्र बैङ्कका अनुसार चालु आवको माघमा बैङ्कहरूको ब्याजदर उच्च बिन्दुमा पुगेको थियो । फागुनपछि भने बैङ्कहरूको निक्षेपको ब्याजदर, आधारदर र कर्जाको ब्याजदर घट्न थालेको हो । तरलताको अवस्था सहज भएर बैङ्कहरूले निक्षेपको ब्याजदर घटाउँदै लगेपछि आधारदर घटेर कर्जा सस्तो हुँदै भएको छ । यसबाहेक राष्ट्र बैङ्कले पनि मौद्रिक नीतिको समीक्षाबाट ब्याजदर घटाउन प्रोत्साहन गरेको छ ।
चालु आवको मौद्रिक नीतिबाट राष्ट्र बैङ्कले बैङ्कदर १.५ प्रतिशत बिन्दुले बढाएर ८.५ प्रतिशत, नीतिगत दर ५.५ प्रतिशतबाट ७ प्रतिशत, निक्षेप सङ्कलन दर ४ प्रतिशतबाट ५.५ प्रतिशत पु¥याएको थियो । यसले गर्दा वृद्धि भएको ब्याजदरको चर्को आलोचना भएपछि राष्ट्र बैङ्कले मौद्रिक नीतिको प्रथम त्रैमासिक समीक्षामार्पmत बैङ्कहरूको स्प्रेडदर (बैङ्क, वित्तीय संस्थाले निक्षेपमा दिने र कर्जामा लिने ब्याजदरबिचको अन्तर) घटाउने घोषणा ग-यो । त्यस अनुसार वाणिज्य बैङ्कहरूले २०७९ चैत महिनाबाट स्प्रेडदर ४.२ प्रतिशत र विकास बैङ्क तथा फाइनान्स कम्पनीहरूले ४.८ प्रतिशतमा कायम गरेका छन् ।
२०८० असारबाट भने वाणिज्य बैङ्कहरूले ४ प्रतिशत र विकास बैङ्क तथा फाइनान्सले ४.६ प्रतिशत स्प्रेडदर कायम गर्नुपर्ने छ । स्प्रेडदर घट्दा बैङ्कहरूको कर्जाको ब्याजदर सस्तो भएको छ । ब्याजदर घट्दै गएकाले बिस्तारै कर्जा प्रवाह हुने बैङ्करहरूको अपेक्षा छ । वैशाखसम्ममा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थामा निक्षेप तीन खर्ब ७० अर्ब ७८ करोड रुपियाँले बढ्दा कर्जा भने एक खर्ब ५३ अर्ब १७ करोड रुपियाँले मात्र बढेको छ ।
नेपालको अर्थतन्त्रका बाह्य सूचकहरूमा सुधार देखिएको छ। नेपाल राष्ट्र बैङ्कले हालै प्रकाशित गरेको वैशाखसम्मको आर्थिक तथा वित्तीय स्थितिसम्बन्धी प्रतिवेदनले पनि अर्थतन्त्रको बाह्य क्षेत्र अझ बलियो भएको र आन्तरिक अवस्था सुधार हुँदै गएको औँल्याएको छ । वैशाखसम्ममा विप्रेषण आप्रवाह २३.४ प्रतिशतले वृद्धि भई १० खर्ब पाँच अर्ब १८ करोड रुपियाँ पुगेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही अवधिमा विप्रेषण ०.५ प्रतिशतले बढेको थियो । यस्तै शोधनान्तर स्थिति पनि वैशाखमा दुई खर्ब १४ अर्ब ६७ करोड रुपियाँले बचतमा रहेको छ ।
अघिल्लो वर्षको यही अवधिमा शोधनान्तर स्थिति दुई खर्ब ८८ अर्ब ५० करोड रुपियाँ घाटामा थियो । २०७९ असारमा १२ खर्ब १५ अर्ब ८० करोड बराबर रहेको कुल विदेशी विनिमय सञ्चिति २०.९ प्रतिशतले वृद्धि भई २०८० वैशाखमा १४ खर्ब ७० अर्ब ३३ करोड रुपियाँ पुगेको छ । अमेरिकी डलरमा सञ्चिति २०७९ असार मसान्तमा नौ अर्ब ५४ करोड रहेकोमा २०८० वैशाखमा १७.६ प्रतिशतले वृद्धि भई ११ अर्ब २१ करोड कायम भएको छ । आव २०७९÷८० को १० महिनाको आयातका आधारमा उक्त विदेशी मुद्रा सञ्चिति ११.२ महिनाको वस्तु आयात र ९.७ महिनाको वस्तु तथा सेवा आयात धान्न पर्याप्त रहेको राष्ट्र बैङ्कको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
विदेशी मुद्रा सञ्चितिको अनावश्यक जम्माले देशलाई धेरै सम्भावित लाभबाट वञ्चित गर्ने छ । तसर्थ विदेशी विनिमय सञ्चितिलाई निश्चित सीमाभित्र राख्न र न्यूनतम तोकिएको सीमाभन्दा बढीको विदेशी विनिमय सञ्चितिको सदुपयोग गर्ने बृहत् नीति अवलम्बन गर्न आवश्यक हुने देखिन्छ । रेमिट्यान्स बढ्नुको मुख्य कारण कामका लागि बिदेसिएका नेपालीको सङ्ख्या वृद्धि हुनु, कतिपय मुलुकमा श्रमिकको ज्याला बढ्नु र अमेरिकी डलरको मूल्य बढ्दाको प्रभाव रहेको नेपाल राष्ट्र बैङ्कले जनाएको छ । शोधनान्तर स्थिति बचतमा गएसँगै मुलुकको विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढेको छ।
कुनै पनि मुलुकको आयात र निर्यात गतिविधिले मुलुकको जिडिपी, यसको विनिमय दर र मुद्रास्फीति र ब्याजदरको स्तरलाई प्रभावित गर्न सक्छ । आयातको बढ्दो स्तर र बढ्दो व्यापार घाटाले देशको विनिमय दरमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । कमजोर घरेलु मुद्राले निर्यातमा कमी र आयात महँगो बनाउँछ । यसको विपरीत एक बलियो घरेलु मुद्राले निर्यात बढी र आयात सस्तो बनाउँछ । उच्च मुद्रास्फीतिले सामग्री र श्रम जस्ता इनपुट लागतमा प्रत्यक्ष असर पारी निर्यातलाई असर गर्न सक्छ । आयात र निर्यातको उचित सन्तुलन कायम राख्नु मुलुकका लागि महत्वपूर्ण छ ।
लेखक अर्थ राजनीतिक विषयमा कलम चलाउनुहुन्छ ।
