आर्थिक वृद्धि र विकास

डब्ल्यू. आर्थर लुइसले भनेका छन्, “आर्थिक वृद्धिको फाइदा भनेको धनले खुसी बढाउँछ भन्ने होइन तर यसले मानिसको रोजाइको दायरा बढाउँछ ।” आर्थिक वृद्धिलाई लामो समयको अवधिमा अर्थतन्त्रको वास्तविक राष्ट्रिय आयमा दिगो वार्षिक वृद्धिका रूपमा परिभाषित गरिएको छ । आर्थिक वृद्धि भनेको स्थिर मूल्यमा शुद्ध राष्ट्रिय उत्पादनको बढ्दो प्रवृत्ति हो । यो परिभाषालाई केही अर्थशास्त्रीले अपर्याप्त र सन्तोषजनक भन्दै आलोचना गरेका छन् । 

कुल राष्ट्रिय आम्दानी बढ्दै गए पनि जनताको जीवनस्तर खस्किरहेको अर्थशास्त्रीको तर्क छ । यो हुन सक्छ, जब जनसङ्ख्या कुल आयभन्दा छिटो बढ्दै छ । कुल राष्ट्रिय आय जनसङ्ख्याको तुलनामा छिटो बढ्दा प्रतिव्यक्ति आय बढ्छ । प्रतिव्यक्ति आय वृद्धिको सन्दर्भमा “आर्थिक वृद्धि भनेको लामो अवधिमा देशको वास्तविक प्रतिव्यक्ति आयमा हुने वार्षिक वृद्धि हो” भनी परिभाषित गर्न सकिन्छ । प्रोफेसर आर्थर लुइस भन्छन्, “आर्थिक वृद्धि भनेको जनसङ्ख्याको प्रतिटाउको उत्पादनको वृद्धि हो ।” किनभने आर्थिक वृद्धिको मुख्य उद्देश्य जनताको जीवनस्तर उकास्ने हो । विश्व बैङ्क र आईएमएफजस्ता विश्व सङ्गठनहरूले विकास र विकासोन्मुख देशको वृद्धि र जीवनस्तरको तुलना गर्न आर्थिक वृद्धिका यी दुवै उपाय आफ्नो वार्षिक विश्व विकास प्रतिवेदनमा प्रयोग गर्दै आएका छन् ।

क्षमताको विचारकोणबाट विकास

प्रो. सेनका अनुसार “विकासलाई जनताले भोगेको वास्तविक स्वतन्त्रता विस्तार गर्ने प्रक्रियाका रूपमा हेर्न सकिन्छ ।” विकासले विभिन्न प्रकारका स्वतन्त्रतालाई हटाउने गर्दछ; जसले मानिसलाई थोरै विकल्प र उनीहरूको तर्कयुक्त सङ्कायको अभ्यास गर्ने थोरै अवसर छोड्छ । विकासका लागि स्वतन्त्रताका प्रमुख स्रोत हटाउन आवश्यक छ; गरिबी र अत्याचार, कमजोर आर्थिक अवसरहरू साथै व्यवस्थित सामाजिक वञ्चितता, सार्वजनिक सुविधाको उपेक्षा र असहिष्णुता वा दमनकारी राज्यहरूको अत्यधिक गतिविधि । नेपाललगायत विश्वका धेरै देशमा जीडीपी अझै पनि अथाह गरिबीको चपेटामा छ; जसले जनतालाई भोक मेटाउन, पर्याप्त पोषण वा विभिन्न रोगको उपचार पाउन र पर्याप्त लत्ताकपडा, सफा पानी र सरसफाइको सुविधा पाउने अवसरबाट वञ्चित गरेको छ ।

स्वतन्त्रता र क्षमता

स्वतन्त्रताका रूपमा विकासलाई अर्थतन्त्रको विचारकोणले विकासका लागि क्षमताको विचारकोणको आधार बनाउँछ । मानिससँग हुन सक्ने सान्दर्भिक क्षमता विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । भोकबाट मुक्त हुनु, कुपोषणबाट मुक्त हुनु, साम्प्रदायिक जीवनमा भाग लिने स्वतन्त्रता, पर्याप्त लुगा लगाएर सेट हुनु । जब कि अनुभूतिकृत कार्यले एक व्यक्तिले वास्तवमा के गर्न सक्षम छ भनेर बुझाउँछ, क्षमताहरू उसका लागि खुला विकल्पको सेट हो, अर्थात् उपलब्ध अवसरबाट छनोट गर्ने स्वतन्त्रता छ । यसरी अनुभूति भएको कार्यले हामीलाई व्यक्तिसँग भएका वस्तुका बारेमा जानकारी दिन्छ ‘क्षमताहरू’ भनेको व्यक्तिले गर्नका लागि पर्याप्त रूपमा स्वतन्त्र छ भन्ने कुराका बारेमा बताउँछ । गरिबीका प्रमुख कारण छन् तर त्यहाँ अन्य कारक छन्; जसले क्षमताको वञ्चितलाई असर गर्छ; जसले गरिबी निम्त्याउँछ । विकासले हामीले बाँच्ने जीवन र हामीले उपभोग गर्ने स्वतन्त्रतालाई बढाउने कुरामा बढी चिन्तित हुनुपर्छ । 

नेपालमा विकास, गरिबी र वितरण

विश्वको आर्थिक वृद्धि सन् २०२२ को तुलनामा सन् २०२३ मा न्यून रहने अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषको प्रक्षेपण रहेको छ । सन् २०२२ मा ३.४ प्रतिशतले विस्तार भएको विश्व अर्थतन्त्र सन् २०२३ मा २.९ प्रतिशत र सन् २०२४ मा ३.१ प्रतिशतले विस्तार हुने कोषको प्रक्षेपण छ । त्यसैगरी सन् २०२२ मा विकसित अर्थतन्त्र २.७ प्रतिशतले विस्तार भएकोमा सन् २०२३ मा १.२ प्रतिशत र सन् २०२४ मा १.४ प्रतिशतले विस्तार हुने प्रक्षेपण छ । सन् २०२२ मा ३.९ प्रतिशतले विस्तार भएको उदीयमान तथा विकासोन्मुख मुलुकको अर्थतन्त्र सन् २०२३ मा ४.० प्रतिशत र सन् २०२४ मा ४.२ प्रतिशतले विस्तार हुने प्रक्षेपण छ । 

नेपाल राष्ट्र बैङ्कका अनुसार मौद्रिक नीतिले केही अनुमान बनाएको छ । मौद्रिक नीति सामान्यीकरण, महामारी–युग मौद्रिक समर्थन उपायको अन्त्य र अझै पनि अपेक्षाकृत उच्च वस्तु मूल्य प्रतिविम्बित, आर्थिक वर्ष २०२३ मा ५.१ प्रतिशत र २०२४ मा ४.९ प्रतिशतमा मध्यम वृद्धि हुने प्रक्षेपण परियोजना, पर्यटनमा रिबाउन्डले सेवा क्षेत्रलाई समर्थन गर्ने प्रक्षेपण गरिएको छ, यद्यपि उच्च ब्याजदरले अन्य उप–क्षेत्रमा मागलाई तौल गर्न सक्छ । जलविद्युत् उत्पादनमा वृद्धि र अन्य औद्योगिक क्षेत्रमा विद्युत्को आपूर्ति बढेकाले औद्योगिक वृद्धिदर बलियो हुने अपेक्षा गरिएको छ । मलको निरन्तर अभावले कृषि विकासमा असर पार्छ । वस्तुको मूल्य स्थिर हुने र हकस मौद्रिक नीति पूर्ण रूपमा लागू भएकाले मुद्रास्फीति आर्थिक वर्ष २०२४ मा ५.३ प्रतिशतमा पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ । बाँकी कोभिड–१९ समर्थन उपाय र वर्ष २०२३ चुनावी खर्चको अन्त्यका रूपमा र सरकारले राजस्व वृद्धि गर्न सुधार लागू गर्ने गरी वित्तीय घाटा आर्थिक वर्ष २०२३ को गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी)को ३.४ प्रतिशतबाट २.४ प्रतिशतमा झर्ने प्रक्षेपण गरिएको छ । कुल सार्वजनिक ऋण आर्थिक वर्ष २०२४ मा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ४०.७ प्रतिशतमा झर्ने प्रक्षेपण गरिएको छ । 

चालू खाता घाटा आर्थिक वर्ष २०२३ मा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ८.८ प्रतिशत र आर्थिक वर्ष २०२४ मा ५.७ प्रतिशतमा सीमित हुने अनुमान गरिएको छ किनभने कडा मौद्रिक नीतिले आयात वित्तीय लागत बढ्छ र वस्तुको मूल्य स्थिर हुन्छ । रेमिट्यान्सले सन् २०२२ देखि २०२४ सम्म जीडीपीको ०.७ प्रतिशतले वृद्धि हुने अपेक्षा गरिएको छ, यसले बढेको आउटमिग्रेसन र निर्यातलाई प्रतिविम्बित गर्दछ, जब कि परिमाणमा सानो, बढ्ने अनुमान गरिएको छ । चालू खाता घाटालाई वित्तपोषण गर्न जारी राख्न बाह्य उधारो र रिजर्भ ड्रडाउन छोडेर एफडीआई कम रहने अनुमान गरिएको छ । 

अपेक्षितभन्दा बढी मुद्रास्फीतिले घरायसी क्रय शक्ति घटाउनेछ र आयात प्रतिबन्धको विस्तारका रूपमा वृद्धिलाई ड्र्याग गर्नेछ । बढ्दो मुद्रास्फीति र कृषि उत्पादनमा हुने जोखिमका कारण कल्याणकारी रिकभरी अनिश्चित छ । जब कि वस्तुको मूल्यमा तीव्र गिरावटले आयात बिल कम गर्नेछ र बाह्य दबाब कम गर्नेछ, तेलको मूल्यमा बलियो सुधारले खाडी देशमा आप्रवासीको माग घटाउन सक्छ र रेमिट्यान्सको प्रवाहमा असर पार्न सक्छ ।

माथिको सङ्ख्यात्मक मानले सङ्ख्यात्मक वृद्धि र विकासलाई जनाउँछ तर वृद्धि र विकास सङ्ख्यामा मात्र होइन, यो गुणात्मक रूपमा हुनुपर्छ । शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामार्फत जनताको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने विचारकोणको वकालत गरेको छ । गरिबी उन्मूलन र जनताको हितलाई प्रवद्र्धन गर्ने माध्यमका रूपमा गरिबका लागि रोजगारीका अवसर विस्तार गर्न र मानव छनोटको स्वतन्त्रताको वकालत गर्न सकिन्छ ।

विगत दुई दशकमा उल्लेखनीय आर्थिक वृद्धि हासिल भए पनि नेपालमा अझै पनि व्यापक गरिबी व्याप्त छ । गरिब र विपन्न जनता कुपोषण, कमजोर स्वास्थ्य, अशिक्षा, शिक्षा र सीपको अभावले लाभदायक रोजगारी पाउन बाध्य छन् । भोक र कुपोषणबाट मुक्ति, रोगबाट मुक्ति र निरक्षरताबाट मुक्ति आर्थिक विकासका आवश्यक आवश्यकता हुन् । नेपालको समान विकासका लागि विकास र विकासलाई एकीकृत गर्नुपर्छ । राज्यले जनताको शिक्षा र स्वास्थ्यमा लगानी गरेर पहिले धनी बन्ने र त्यसपछि समावेशी विकासका लागि पुनर्वितरण गर्ने सोच नगरी तत्कालै सुरु गर्नुपर्छ । 

पहिलो धनी बन्ने कुरै नगरी शिक्षा र स्वास्थ्यमा लगानी गरेर सुरु गरेको सिङ्गापुर, ताइवान, कोरिया, चीनको उदाहरण दिन सकिन्छ । विकासको प्रक्रियामा आफूले आर्जन गरेको शिक्षा र स्वास्थ्यबाट आम्दानी गरी गरिबले यसबाट लाभान्वित हुनुसँगै विकास पनि भयो र यसरी समाजको उत्पादनशील अङ्ग बन्न पुग्यो । आधारभूत शिक्षा, प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा, लैङ्गिक असमानता र अन्य सीमिततामा नेपालको पिछडिएको कारणले उदारीकरणको सफलता र विश्व अर्थतन्त्रसँग घनिष्ट एकीकरणमा गम्भीर असर पर्न सक्छ । 

भारतको गुजरात विकास मोडेलले जनताको स्वास्थ्य सेवा र पोषणमा सरकारी खर्चको विस्तार अर्थात् राज्यका रचनात्मक गतिविधिको अभावका कारण हो । मुख्यतया स्वतन्त्र बजार अर्थतन्त्रमा निजी क्षेत्रको प्रभावकारी भूमिकाबाट हासिल हुने आर्थिक वृद्धिको ट्रिकल–डाउन प्रभावमा भर पर्नुको सट्टा राज्यले प्रत्यक्ष रूपमा खाद्यान्न, रोजगारी, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नुपर्छ ।

नेपालको अर्थतन्त्रको उदारीकरण, निजीकरण र भूमण्डलीकरणबाट हासिल भएको तीव्र आर्थिक वृद्धिले आय असमानतालाई निम्त्याएको छ र यसले केही धनी व्यक्तिको स्पष्ट उपभोग कार्यविहीन भएको छ । यसले गरिब जनताको खाद्य सुरक्षा, शिक्षा, रोजगारी तथा स्वास्थ्य सेवाको विकास र सामाजिक खर्चका लागि उपलब्ध स्रोतसाधनमा प्रतिकूल असर पारेको छ ।

विकासका तीन मुख्य मूल्य

आर्थिक र सामाजिक परिवर्तनको नयाँ विकास प्रक्रियालाई हेर्नुपर्छ; जसबाट कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा वृद्धि मात्र नभई कुल गार्हस्थ्य उत्पादन वृद्धिको लाभ वा लाभको बृहत्तर वितरण र जनताका लागि रोजगारीका अवसर विस्तार हुने गर्छ । फलस्वरूप गरिबी र बेरोजगारी दुवै घट्छ । जनताको स्वतन्त्रता, हक र क्षमताको विकास जुन सामान्यतया जीडीपीमा वृद्धिसँगै आवश्यक हुँदैन । विकासको मूल मूल्य वा आधारभूत अवयव जसले वास्तविक विकासको व्यापक अर्थलाई प्रतिविम्बित गर्छ र प्रमुख आर्थिक र सामाजिक उद्देश्यको उपलब्धिमा निर्भर गर्छ । यी तीन कोर मान हुन् । यी यस प्रकार छन् :

जीवन निर्वाह

सबै मानिसका केही आधारभूत आवश्यकता छन्; जुन उनीहरू बाँच्नका लागि पूरा गर्नैपर्छ । यी आधारभूत आवश्यकतामा खाना, कपडा, आवास र स्वास्थ्य सेवा समावेश छन् । यदि यीमध्ये कुनै पनि अत्यावश्यक वस्तुहरू उपलब्ध छैनन् वा आलोचनात्मक रूपमा कम आपूर्तिमा, मानिसका लागि आफ्नो जीवन धान्न सम्भव हुने छैन । अर्थतन्त्रको आधारभूत कार्य भनेको मानिसलाई दयनीय जीवनबाट बचाउनका लागि खाना, कपडा, आवास र स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नु हो । निस्सन्देह, मानवका यी आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न सही प्रकारको उत्पादन संरचना र उत्पादित आधारभूत वस्तुको समान वितरणको साथ आर्थिक वृद्धि चाहिन्छ । निरपेक्ष गरिबीको उन्मूलन, पर्याप्त रोजगारीका अवसर सिर्जना र वर्तमान आय असमानता कम भएमा विकासको यो अत्यावश्यक उद्देश्य पूरा हुनेछ ।

आत्मसम्मान

मानिसको असल जीवनको दोस्रो सबैभन्दा महìवपूर्ण पक्ष भनेको इज्जत, सम्मान वा मर्यादाका साथ बाँच्नु हो । सबै मानिस र समाज आत्मसम्मान र सम्मानका साथ बाँच्न चाहन्छन् किनभने तब मात्र तिनीहरूले आफ्नो मूल्यको भावना पाउनेछन् । आत्मसम्मानको प्रकृति र रूप समाजअनुसार र संस्कृतिअनुसार फरक हुन सक्छ । अरूको आधिपत्यबाट मुक्त भएर आत्मसम्मान प्राप्त भयो भने देशले साँचो विकास गर्छ । यो व्यक्तिको मात्र होइन, समग्र समाजको पनि हो ।

स्वतन्त्रता

तेस्रो मूल मूल्य दासताबाट स्वतन्त्रता हो । स्वतन्त्रताले व्यक्ति र समाजका लागि व्यापक रूपमा छनोटको विस्तृत दायरा समावेश गर्दछ । माथि उल्लेख गरिएअनुसार स्वतन्त्रताका रूपमा विकास । यहाँ स्वतन्त्रता शब्द राजनीतिक वा सामाजिक स्वतन्त्रताको अर्थमा प्रयोग गरिएको छ, जस्तै– राजनीतिक सहभागिताको स्वतन्त्रता, कानुनको शासनमा असहमति व्यक्त गर्ने स्वतन्त्रता र अवसरको समानता तर गरिबी, अज्ञानता र कलङ्कलाई पनि स्वतन्त्रताको अर्थमा प्रयोग गरिएको छ । आफ्नो भाग्य आफैँ निर्धारण गर्ने ।

हामीले सांस्कृतिक विकासलाई बेवास्ता गरिरहेका छौँ । हामीले स्वतन्त्रतालाई बेवास्ता गरिरहेका छौँ, हामीले सीमान्तकृत जनताको अधिकार तथा स्वच्छ खानेपानी र स्वास्थ्य सेवालाई बेवास्ता गरिरहेका छौँ । हामीले आत्मसम्मानको अधिकारलाई पनि बेवास्ता गर्दै छौँ र जिउने अधिकारलाई पनि बेवास्ता गरिरहेका छौँ । हामीलाई सङ्ख्यामा वृद्धि र विकास भइरहेको छ भन्न सजिलो छ तर पनि जनतामा वृद्धि र विकासको वास्तविक अनुभूति हुन सकेको छैन । जब सबै क्षेत्रका जनताले सुरक्षा, आत्मसम्मान, स्वतन्त्रताको अनुभूति गर्छन्, तब वृद्धि र विकासको थालनी हुन्छ ।

लेखक चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट हुनुहुन्छ ।