डा. प्रकाश बुढाथोकी
डा. प्रकाश बुढाथोकी
दक्षिणकाली हिपिटोल बस्ने ५२ वर्षीय कृष्णबहादुर तामाङ र ३८ वर्षीया श्रीमती लक्ष्मी आफ्नै कोठामा मृत अवस्थामा फेला परे । उनका १३ वर्षीय छोरा र छोरीसमेत अशक्त अवस्थामा फेला परेकाले उपचारका लागि अस्पताल लगिएको थियो । उनीहरू ब्रोइलर कुखुराको चल्लालाई तापक्रम दिन कोइला बालेर सुतेका थिए । बाथरुममा ग्यास गिजर खोलेर नुहाउँदा होटल, घर तथा होस्टेलमा ज्यान गुमाएका उदाहरण पनि धेरै छन् । बाजागाजासहित छाउमुक्त अछाममा कक्षा ९ मा अध्ययनरत रोशनी तिरुवाको बिहान घरछेवैको छाउगोठमा कोठा न्यानो बनाउन खोज्दा मृत्यु भयो । निस्सासिएर एक दर्जन बढीले हरेक वर्ष मृत्युवरण गर्ने गरेको तथ्याङ्क नेपाल प्रहरीसँग छ । रोगी हुने र जटिलता हुनेको सङ्ख्याको तथ्याङ्क नै छैन ।
जाडोजन्य स्वास्थ्य समस्या
चिसो हावाले रक्तधमनीको पर्खाल बाक्लो हुने वा रक्तनली खुम्चने तब रक्तसञ्चार कमी भई रगत र अक्सिजन नपुगी तथा खुम्चेको नसामा रक्तप्रवाह गर्दा पर्ने अतिरिक्त परिश्रमले मुटुमा असर परी हृदयाघातको सम्भावना बढाउँछ । त्यस्तै रक्तप्रवाहको कमीले स्ट्रोक, मांसपेसी र जोर्नीको पीडा, स्वासनली खुम्ची दम, निमोनिया ६० वर्ष बढी उमेरमा हाड खिइने, एलर्जी, टन्सिल, हातखुट्टा सुन्निने, नीलो हुने गर्छ । सामान्य रक्तचाप भएकामा बढ्ने, नियन्त्रणमा रहेकोमा अनियन्त्रित हुने र पहिलेदेखि नै अनियन्त्रित भएकोमा अचानक बढेर आकस्मिक उपचारमा जाने गर्छन् । जाडोमा रगतको प्लेटलेट बढी सक्रिय भई रगत जम्न सक्छ, सेतो, रातो र प्लेटलेटको सङ्ख्यामा १० प्रतिशतजति वृद्धि हुन्छ । रगतको गाढापनामा २० प्रतिशत बढ्छ । तसर्थ प्रत्येक व्यक्तिमा रगत जम्ने सम्भावना गर्मीको तुलनामा बढी हुन्छ ।
चिसोले झाडापखाला, निमोनिया, टाउको र छाती दुख्ने, हातखुट्टाका औँला र कान रातो हुने, चिलाउने, सुन्निने र कहिलेकाहीँ घाउ हुने गर्छ । रुघाखोकी, दम, छालासम्बन्धी समस्या, दाद, अनुहारमा सेतो दाग, ओठ फुट्ने, हातखुट्टा फुट्ने, शरीर चिलाउने, छाला सुक्खा हुने, फुस्रो हुने र फुट्ने, चिसोको एलर्जी हुने, अपच, पखाला, आउँजस्ता पाचनसम्बन्धी रोग र हातखुट्टा र जोर्नी सुन्निने अवस्था पनि त्यत्तिकै निम्त्याएकाले अस्पतालमा भीड छ । मुटु, श्वासप्रश्वास र दमका पुराना बिरामी, कुपोषित बालबालिकालाई बढी आक्रान्त पारेकाले उनीहरूकै भीड बढी छ । मौसम भोजभतेरको भएकाले बढी खाना, बोसो र गरिष्ठ खानाले अपच, ग्यास्ट्रिाइटिस, झाडा, बान्ता, पखाला हुने र जन्डिस, टाइफाइड पनि प्रशस्त पाइन्छ । जाडोमा रगत बाक्लो हुने भएकाले सुगर र रक्तचाप मात्र बढ्दैन, प्रायः सबै दीर्घकालीन रोग बढी गम्भीर बन्छन् ।
शीताङ्ग
शरीरको भित्री तापक्रम ३०० सेल्सियसभन्दा कम हुन गई उत्पन्न हुने समस्यालाई हाइपोथर्मिया वा शीताङ्ग भनिन्छ । यो एउटा मेडिकल इमरजेन्सी हो; जसमा तुरुन्तै उपचारको जरुरत पर्छ । शरीरको तापक्रम ३२० सेल्सियस पुग्दासम्म शरीरले अनुकूल काम गर्छ तर त्योभन्दा कम भए ३० डिग्री सेल्सियसभन्दा कम हुँदा शरीरमा अक्सिजनको परिपूर्तिमा ह्रास तथा कार्बनडाइअक्साइडको मात्रामा वृद्धि भई शरीर काम्नुको साटो मांसपेसी कडा हुने, निदाउने, शिरा धमनी सङ्कुचन हुने र रक्तचाप, मुटुको चाल र श्वासप्रश्वास घट्दै जान्छ । यस्तो बेला हातखुट्टा चिसो हुनुका साथै सास फेर्न असजिलो, मुटुको चाल बढ्ने, रक्तचाप कम हुने र शरीरको तापक्रम कम भएपछि मृत्युसमेत हुनसक्छ । शरीरको तापक्रम ९० डिग्री फरेनहाइटभन्दा कम भए जिउ काम्न बन्द हुन्छ, सोच्न र बोल्न असजिलो हुन्छ । यस्तै शरीरको तापक्रम ८६ डिग्री फरेनहाइटभन्दा कम भए बिरामी हिँडन सक्दैन, शरीरका सबै अङ्गले काम गर्न छाड्छन र मृत्यु हुन्छ । प्रभावित व्यक्तिलाई उपचारका क्रममा प्राथमिक उपचारको अपरिहार्य महìव छ । न्यानोपन नै प्रमुख उपचार हो ।
चिसो हावाले रक्तधमनीको पर्खाल बाक्लो हुने, रक्तनली खुम्चने, रक्तसञ्चार कमी भई रगत र अक्सिजन नपुगी तथा खुम्चेको नसामा रक्तप्रवाह गर्दा पर्ने अतिरिक्त परिश्रमले मुटुमा असर परी हृदयाघातको सम्भावना बढाउँछ ।
चिसोेबाट बच्न खोज्दा
जाडो बढेसँगै जताततै आगो तापिरहेको देखिन्छ । आगो ताप्न के टायर, प्लास्टिक, के सडक किनारमा थुपारिएका फोहोर सबै बालेर आगो तापेको देखिन्छ । जसले तत्काल त न्यानो हुन्छ तर उत्पन्न धुवाँले स्वास्थ्यमा तत्कालै तथा वातावरणमा दीर्घकालीन नकारात्मक असर गर्छ । उपत्यकाको हावामा एक दिन पहिले भएको प्रदूषणमा जाडो बढेर आगो ताप्नासाथ दुई गुणा बढ्छ । सरकारी मापदण्ड ४० रहेकोमा कहिलेकाहीँ २०० बढी नाघ्दा सास फेर्न सकस भएको हुन्छ । कचौरा आकारको काठमाडौँबाट धुवाँ हतपत बाहिर जान पाउँदैन । त्यसैमा प्लास्टिक, टायर बाल्दा कार्बन मोनोडाइअक्साइड, प्युरेन डाइअक्सनले क्यान्सरसम्म गराउन सक्छन् । वायु प्रदूषणले तत्काल सामान्य टाउको दुख्ने, आँखा, नाक, कान, घाँटी र श्वासप्रश्वासमा असर र दीर्घकालमा मुटु, मस्तिष्कघात, फोक्सोको क्यान्सर, दम र प्रजनन क्षमतामा ह्रास गराउँछ । जाडोमा शरीर तताउन मद्यपानलाई सजिलो विकल्प ठानी मातेर राति ढलेका भोलिपल्ट बिहान नउठ्न पनि सक्छन् ।
निस्सासिएर मृत्यु
जाडोमा बिजुली, कोइला, दाउरा तथा ग्यासको उपयोग गर्दा निस्कने ग्यास; जुन देख्न, सुँघ्न र महसुस गर्न सकिँदैन, त्यो कार्बन मोनोअक्साइड हो जसलाई अदृश्य हत्यारा वा मौन हत्यारा भनिन्छ । सीओ ग्यास सामान्यतः सही रूपले बल्न नसकेको स्टोभ, हिटिङ सिस्टम, जेनेरेटर तथा चुरोट र मट्टितेल, ग्यासबाट चल्ने हिटर, गिजर तथा स्टोभ आदिको ग्यास तथा धुवाँमा पाइन्छ । ग्यास गिजरमा पानी तातिरहँदा कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास उत्पन्न हुन्छ । बाथरुममा झ्याल र भेन्टिलेसन राम्रो नभए गिजर प्रयोग हुँदा ग्यास भुइँमा बस्छ र अक्सिजन कम भएर सीओ ग्यासको निर्माण हुन्छ तब निस्सासिएर नुहाउने व्यक्तिको मृत्यु हुनसक्छ । सीओको सामान्य सम्पर्कमा आउँदा सुरुमा हल्का टाउको दुख्छ । निरन्तर सम्पर्कमा रहँदा तीव्र टाउको दुखाइ, रिङ्गटा, थकान, वाक्वाकी, चिटचिट हुने गर्छ । निर्णय क्षमता, स्मरण शक्ति र अङ्गमा तालमेलको कमी हुन्छ । स्नायुतन्त्रमा दीर्घकालीन हानि, सिक्ने र सम्झने क्षमतामा अभाव हुन्छ । कहिलेकाहीँ बिनाकुनै लक्षण त प्रायः लक्षणपछि बेहोसी हुन्छन् ।
रोकथाम
दाउरा, गुइँठा र ब्रिकेट बाली कोठा तताउँदा, न्यानो पार्दा झ्यालढोका खुला राख्नुपर्छ । कोठामा हावाको उचित ओहोरदोहोर हुने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ । बाथरुममा ग्यास गिजर बाहिरै राखी उपयोग गर्दा झ्याल वा भेन्टिलेसन खुलै राख्नुपर्छ । भेन्टिलेसन ठूला र खुला हुनुपर्छ । सिलिन्डर तथा केरोसिन हिटरभन्दा इलेक्ट्रिक हिटर उपयुक्त छ तर एकदम सुक्खा बनाउने भएकाले नजिकै पानीको भाँडो राख्नुपर्छ । राति सुत्दा हिटर बन्द गर्ने, ग्यास लिक भएकोजस्तो लागे अँध्यारोमा पनि बत्तीको स्विच अन गर्न हुँदैन किनभने बत्तीको झिल्काले ग्यासमा लाइटरको काम गर्न सक्छ, सुरुमा झ्यालढोका खोल्नुपर्छ । पानी हालेर वा कपडा पानीमा भिजाएर रेगुलेटरको ठाउँमा चेक गर्दा फोकाफोकी आए लिक भएको बुझ्नुपर्छ । ग्यास गिजरबाट सिधै नुहाउँदा हातमा थापेर चेक गरेर मात्र नुहाउनुपर्छ ।
कोठा र शरीर तातो बनाउँदै गर्दा टाउको दुख्ने तथा उल्टी होलाजस्तो हुनासाथ उपकरण बन्द गरी झ्यालढोका खोलिहाल्नुपर्छ, ताजा हावामा निस्केर सास फेर्नुपर्छ । लक्षण वा बेहोसी देखिए तुरुन्त अस्पतालमा लग्नुपर्छ ।गर्मीभन्दा जाडोमा जाडो तथा शीतलहरबाट जोगिन तथा शरीर न्यानो बनाउन प्रयोग गरिने विभिन्न प्रकारका आगोले पोलिएका बिरामी बढी आउँछन् । वर्षभर छ सय यस्ता बिरामी हेर्ने एक अस्पतालले जनवरीमा मात्रै एक सय बढी हेर्ने गर्छ । छालादान संस्कृति नेपालमा नभएकाले भारतबाट आयात गर्दा कम्तीमा दुई लाख पर्ने गरेको छ । ६० वर्ष नाघेका वृद्धवृद्धामा शरीरको २० प्रतिशत जल्दा पनि मेजर बर्न मानिन्छ । तसर्थ ज्येष्ठ नागरिकले आगो ताप्दा एकदम नजिकबाट नताप्ने, आगो ताप्दा साडीजस्तो फैलिएको लुगाभन्दा अलि कसिलो लुगा लगाउनुपर्छ ।
