नेपाली समाजमा डाक्टर भन्नेबित्तिकै कि त एमबिबिएसको सामान्य चिकित्सक, कि त मुटु, पेट, स्नायु वा मिर्गाैला जस्ता निश्चित अङ्गको उपचार गर्ने ‘विशेषज्ञ’ भन्ने बुझाइ स्थापित छ । नेपालको विषम भौगोलिक बनोट र सीमित स्वास्थ्य पूर्वाधारका लागि यी दुई विधाको बिचमा एउटा यस्तो महìवपूर्ण र बहुमुखी विधा छ, जसलाई नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीको मेरुदण्ड मानिन्छ– त्यो हो एमडिजिपी अर्थात् ‘जनरल प्राक्टिस एन्ड इमर्जेन्सी मेडिसिन’ मा विशेषज्ञता ।
नेपालको सुदूर पहाडी जिल्ला अस्पतालको सङ्कटकालीन वार्डदेखि काठमाडौँका व्यस्त कर्पोरेट अस्पतालको आकस्मिक विभागसम्म, एमडिजिपी डाक्टरहरूले नेपाली स्वास्थ्य सेवाको मुहार फेरिरहेका छन् । उनीहरूको भूमिका, क्षमता र नेपालले बेहोरिरहेका स्वास्थ्य चुनौतीमाथिको प्रभावबारे यहाँ विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।
के हो एमडिजिपी ?
चिकित्सा क्षेत्रको ‘स्विस आर्मी नाइफ’
एमडिजिपीलाई धेरैले केवल ‘जनरल फिजिसियन’ वा ‘सामान्य चिकित्सक’ को रूपमा बुझ्ने गर्छन् तर यो बुझाइ पूर्णतया अपूर्ण छ । एमडिजिपी (जनरल प्राक्टिस एन्ड इमर्जेन्सी मेडिसिन) एउटा पूर्णकालीन तीनबर्से स्नातकोत्तर विशेषज्ञता हो । यो विशेषज्ञताले चिकित्सकलाई आधारभूत चिकित्सा र शल्यव्रिmयाका विभिन्न विधामा सघन
तालिम दिन्छ ।
एमडिजिपीलाई चिकित्सा क्षेत्रमा ‘स्विस आर्मी नाइफ’ पनि भनिन्छ । जसरी स्विस आर्मी नाइफमा अनेकन औजार एकीकृत हुन्छन्, त्यसरी नै एक एमडिजिपी डाक्टरले एकैसाथ बालरोग, स्त्रीरोग (प्रसूतिसहित), हाडजोर्नी (अर्थोपेडिक्स), सामान्य शल्यव्रिmया (जनरल सर्जरी) र सबैभन्दा महìवपूर्ण रूपमा आकस्मिक चिकित्साको जिम्मेवारी समाल्न सक्छन् । उनीहरूले बच्चाको भ्याक्सिनदेखि गर्भवतीको जटिल शल्यव्रिmया (सिजरियन सेक्सन), भाँचिएको हाडको प्लास्टर र हृदयाघात वा गम्भीर दुर्घटनाको प्रारम्भिक जीवनरक्षक उपचारसम्म गर्न सक्ने क्षमता राख्छन् । यो बहुआयामिक क्षमता नै नेपालको ग्रामीण स्वास्थ्य सेवाका लागि अपरिवर्तनीय बनेको छ ।
ग्रामीण नेपालमा: ‘एक डाक्टर, अनेक अस्पताल’
नेपालका करिब ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या बसोबास गर्ने दुर्गम पहाडी भूभागमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच गम्भीर चुनौतीका रूपमा रहेको छ । मुटु, मस्तिष्क वा बालरोग विशेषज्ञ ती ठाउँमा पुग्न सम्भव छैन । यही शून्यपनलाई एमडिजिपी डाक्टरहरूले
‘फ्रन्टलाइन कमान्डर’ बनेर भरिरहेका छन् ।
जीवन बचाउने शल्यव्रिmया र प्रसूति सेवा ः डोल्पा, अछाम, ताप्लेजुङ, मनाङ वा दार्चुला जस्ता भौगोलिक रूपमा विकट जिल्ला अस्पतालमा जब बिरामीलाई जीवन–मरणको सङ्कट आइ पर्छ, तत्काल काठमाडौँ वा ठुला सहरमा रिफर गर्न घण्टौँ वा दिनौँ लाग्न सक्छ । उदाहरणका लागि, गर्भवती महिलाको पाठेघरमा बच्चा अड्किँदा वा आन्द्रा फुट्दा (परफोरेटेड एपेन्डिक्स), केही मिनेटको ढिलाइले पनि बिरामीको ज्यान जान सक्छ । यस्तो सङ्कटकालीन घडीमा एमडिजिपी डाक्टरले नै तत्काल अपरेसन गरेर बिरामी बचाउँछन् । सिजरियन सेक्सनले शल्यव्रिmया गरेर आमा र बच्चा दुवैको जीवन बचाउँछन् । उनीहरूले उपलब्ध सीमित स्रोत र उपकरणका बाबजुद पनि ‘सर्जरी’ र ‘प्रसूति’ सेवा दिएर ग्रामीण अस्पताललाई ‘रिफर सेन्टर’ बाट ‘उपचार केन्द्र’ मा रूपान्तरण गरेका छन् ।
कुशल व्यवस्थापकीय नेतृत्व ः एमडिजिपी डाक्टरहरू केवल उपचारकर्ता मात्र होइनन् । ग्रामीण जिल्ला अस्पतालमा प्रायः उनीहरू नै मेडिकल सुपरिन्टेन्डेन्ट पनि हुन्छन् । उनीहरूले सीमित बजेट र जनशक्तिका बिच अस्पतालको व्यवस्थापन गर्ने, स्वास्थ्यकर्मीलाई नेतृत्व दिने, आधारभूत ल्याब र औषधीहरू उपलब्ध गराउने र ठुला स्वास्थ्य शिविर आयोजना गर्ने जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक निर्वाह गर्छन् । उनीहरूको नेतृत्व क्षमताले नै दुर्गमका स्वास्थ्य संस्थालाई चलायमान बनाइराखेको हुन्छ ।
विवेकपूर्ण रिफरल प्रणाली ः एमडिजिपी डाक्टरहरूको व्यापक ज्ञानले गर्दा उनीहरूले बिरामीलाई ‘ट्राइज’ गर्न सक्छन् । उनीहरूले कुन बिरामीको उपचार गाउँमै सम्भव छ र कसलाई मात्र सहर पठाउनु अनिवार्य छ भन्ने निर्णय क्षमता राख्छन् । यसले गर्दा अनावश्यक रिफरल कम हुन्छन्, जसले बिरामीको लाखौँ रुपियाँ र समयको बचत गर्नुका साथै ठुला सहरी अस्पतालको अनावश्यक बोझ पनि घटाउँछ ।
सहरी क्षेत्र ः ‘फ्यामिली डाक्टर’ को उदय
सहरका ठुला अस्पतालमा विशेषज्ञको भिड भए पनि एमडिजिपी डाक्टरको भूमिका त्यहाँ पनि उत्तिकै महìवपूर्ण छ तर फरक ढङ्गले ।
होलिस्टिक केयरको पैरवी ः आजको सहरी जीवनशैलीमा बिरामी सामान्य लक्षणका लागि पनि विशिष्ट विशेषज्ञकहाँ धाउँदा हैरान हुन्छन् । टाउको दुख्दा न्युरोलोजिस्ट, पेट दुख्दा ग्यास्ट्रोलोजिस्ट र छालाको समस्याका लागि डर्माटोलोजिस्टकहाँ जानुपर्ने बाध्यता छ । एमडिजिपी डाक्टरहरूले यसको साटो बिरामीको समग्र स्वास्थ्य जाँच गर्छन् । उनीहरूले बिरामीको शारीरिक समस्या मात्र होइन, मानसिक स्वास्थ्य, जीवनशैली, पारिवारिक इतिहास र सामाजिक अवस्थालाई पनि बुझेर उपचारको योजना बनाउँछन् । यसले गर्दा सही विशेषज्ञ कहाँ जाने भन्ने अलमल हट्छ र निरन्तर र व्यापक स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित हुन्छ । उनीहरू पहिलो सम्पर्क विन्दुका रूपमा कार्य गर्छन् ।
इमर्जेन्सी विभागका कमान्डर ः काठमाडौँ, पोखरा वा विराटनगरका अधिकांश ठुला अस्पतालका आकस्मिक विभागको नेतृत्व एमडिजिपी डाक्टरहरूले नै गरिरहेका छन् । दुर्घटना, हृदयघात, स्ट्रोक वा अन्य आकस्मिक अवस्थाका बिरामी आउँदा उनीहरूले नै तुरुन्तै बिरामीको अवस्था आकलन गरी ‘ट्राइज’ गर्छन्– अर्थात्, कसलाई पहिला उपचार गर्ने र कुन विशेषज्ञलाई बोलाउने भनेर तत्काल निर्णय गर्छन् । उनीहरूको तीव्र निर्णय क्षमता र बहुआयामिक सिप इमर्जेन्सी सेवाको जीवनरेखा हो ।
दीर्घ रोग व्यवस्थापन ः उच्च रक्तचाप, मधुमेह, थाइराइड जस्ता दीर्घकालीन रोगको नियमित फलोअप र जीवनशैली परामर्शका लागि एमडिजिपी डाक्टर सबैभन्दा उपयुक्त मानिन्छन् । उनीहरूले बिरामीसँग दीर्घकालीन सम्बन्ध स्थापित गरी रोगलाई नियन्त्रणमा राख्न र जटिलता आउन नदिन मद्दत गर्छन् ।
चुनौती र भविष्यको मार्गचित्र
एमडिजिपी डाक्टरहरूको यति धेरै महìव हुँदाहुँदै पनि नेपालमा उनीहरूले उचित पहिचान र प्रोत्साहन पाउन सकेका छैनन् । यस विधाका डाक्टरहरूले सामना गरिरहेका मुख्य चुनौतीहरू यस प्रकार छन् ः
सरकारी दरबन्दीको कमी ः सरकारले जिल्ला अस्पतालमा एमडिजिपी डाक्टरहरूको आवश्यक सङ्ख्यामा स्थायी दरबन्दी सिर्जना गर्न सकेको छैन ।
प्रोत्साहनको अभाव ः दुर्गममा काम गर्ने एमडिजिपीहरूलाई पर्याप्त आर्थिक सुविधा, आवास र करियर विकासको अवसर नहुँदा उनीहरू सहरी क्षेत्रमा वा विदेश पलायन भइरहेका छन् ।
जनमानसमा गलत बुझाइ ः विशेषज्ञको रूपमा स्पष्ट पहिचान नहुँदा बिरामीले पनि उनीहरूको क्षमतालाई कम आँक्ने गरेको अवस्था अझै पनि छ । निक साइमन्स इन्स्टिच्युट जस्ता संस्थाहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा एमडिजिपी डाक्टरलाई पठाउन प्रोत्साहन कार्यव्रmम सञ्चालन गरिरहेका छन् तर यो दीर्घकालीन समाधान होइन । राज्यले अब एमडिजिपीलाई प्राथमिकता प्राप्त विशेषज्ञ मानेर तत्कालै कदम चाल्नु पर्छ ।
प्रत्येक जिल्ला अस्पतालमा अनिवार्य एमडिजिपीको दरबन्दी: कम्तीमा दुईदेखि तीन जना एमडिजिपी विशेषज्ञको स्थायी पद सिर्जना गरिनु पर्छ ।
दुर्गम भत्ता र विशेष प्रोत्साहन प्याकेज: दुर्गममा काम गर्न आकर्षक तलब, सुविधा र शैक्षिक अवसर प्रदान गर्नु पर्छ ।
‘फ्यामिली मेडिसिन’ को रूपमा विकास: सहरी क्षेत्रमा ‘फ्यामिली डाक्टर’ को अवधारणालाई स्थापित गर्नु पर्छ, जसले एमडिजिपीको पहिचानलाई अझ बलियो बनाओस् ।
निष्कर्ष:‘उपचार केन्द्र’ बनाउने भिजन नेपालको विकट भौगोलिक वास्तविकतालाई हेर्दा हामीलाई हरेक विधाका ‘माइव्रmो–स्पेसलिस्ट’ भन्दा पनि, सबै विधाको आधारभूत ज्ञान, शल्यव्रिmयाको सिप र आकस्मिक सेवाको क्षमता भएका एमडिजिपी डाक्टरको खाँचो बढी छ ।
जबसम्म गाउँको स्वास्थ्य चौकीलाई केवल रिफर गर्ने ठाउँबाट जीवन बचाउन सक्ने ‘उपचार केन्द्र’ मा बदल्न सकिँदैन, तबसम्म लाखौँ नेपालीहरू गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित भइरहने छन् । यो भिजनलाई साकार पार्नका लागि एमडिजिपी विशेषज्ञको भूमिकालाई राज्यले उच्च सम्मान र कदर गर्नै पर्छ । उनीहरूलाई प्रोत्साहन दिएर नेपालको स्वास्थ्य सेवालाई बलियो र समावेशी बनाउनु आजको तत्कालको आवश्यकता हो ।
