ज्ञानु पङ्गेनी
मध्यविन्दु, कात्तिक २५ गते । तस्बिरमा देखिएका दुई हात्ती इभाकली र ल्याम्होकली हुन् । देख्दा लाग्न सक्छ, यी दुई हात्ती निकै बलिया र हट्टाकट्टा छन् । तर वास्तविकता फरक छ ।
यी दुई हात्ती बिरामी हात्ती हुन् । आँखाले देख्दा त बिरामी हुन भनेर विश्वास पनि लाग्दैन । तर यी हात्तीका विगत निकै कहाली लाग्दा अनि केही आशा लाग्दो पनि छ ।
नवलपुरको कावासोती नगरपालिका–१५, टाइगर टप्स थारू लजको हाताभित्र यी दुई हात्ती रहँदैआएका छन् । यहाँ आएको करिब एक वर्ष पुग्नै लाग्यो, यसअघि यी हात्ती चितवनको खैरहनी नगरपालिकामा थिए । यी दुई हात्ती विगत ६ वर्षदेखि उपचाररत छन् । उपचार अनि मानवीय व्यवहार र स्याहारसुसारकै कारण मृत्युको मुखमा पुगेका यी हात्तीले नयाँ जीवन पाएका हुन् ।
इभाकली र ल्याम्होकलीले लामो समय सौराहामा पर्यटकहरू घुमाए । हात्ती चढेर जङ्गल सफारी गर्न चाहनेहरू धेरैलाई यिनले निकुञ्ज घुमाएका छन्, जब यी बिरामी परे यिनको जीवन कष्टकर बन्यो । उपचार त परैको कुरा, यिनका मालिकले यिनको खानपान, स्याहारसुसार गर्न छाडे ।
जञ्जिर (साङलाले) बाँधेर राखियो अनि यिनको मृत्यु कुरेर बसे । जब जनावरका लागि आवाज उठाउने अभियन्ताको आँखा यसमा पर्छ त्यसपछि यी दुईको नयाँ जीवन सुरु भयो ।
स्ट्यान्ड अफ फर इलाफेन्ट (हात्तीका लागि उठौँ) नामक गैरसरकारी संस्थाले हात्तीका लागि टाइगर टप्स थारू लजको करिब ६ बिघा जग्गा भाडामा लिएर इभा र ल्याम्होको उपचार, रेखदेख सबै गर्दैआएको छ । पशु चिकित्सकसहितको टोलीले दैनिक रूपमा नियमित टाइम टु टाइम हात्तीको औषधी उपचार, स्याहार सुसार, खानपान सबैको मेसो मिलाउने गर्दछ ।
संस्थाका कार्यक्रम सहसंयोजक डेभिड टासी लामाका अनुसार ल्याम्होको खुट्टामा घाउ भएर हिँड्नै नसक्ने अवस्थामा उद्धार गरिएको थियो । इभा बान्ता गर्ने र खाएको पेटमै नअडिने समस्या थियो । उहाँका अनुसार हात्तीले बान्ता गर्दैनन् । तर इभाले खाएको पेटमा नअडिने, एकनासै बान्ता गर्ने गर्थिन् ।
यी दुई बिरामी भई पर्यटक घुमाउन नसक्ने अवस्था भएपछि यिनका मालिकले साङलोले बाँधेर निकै दर्दनाक अवस्थामा राखेको पाइएपछि उद्धार गरेर पाँच वर्ष खैरहनीमै उपचार गर्ने काम भयो । त्यहाँ हात्तीका लागि क्षेत्रफल थोरै भएपछि उपयुक्त ठाउँ खोज्ने क्रममा नवलपुरको अमलटारीमा फेला पारेको र अहिले करिव एक वर्षबाट यिनीहरू यही रहेको लामाले बताउनुभयो ।
प्रशस्तै जग्गा, नजिकै जङ्गल पनि । वरपर वस्ती पनि कम रहेका कारण यहाँको वातावरण र वरपरको माहोल हात्तीका लागि उपयुक्त रहेकोले इभा र ल्याम्हो यहाँ ल्याइएको लामाले बताउनुभयो ।
संस्थाको मुख्य उद्देश्य भनेको हात्तीलाई खुला रूपमा आफ्नै तरिकाले बाँच्न दिनुपर्छ साङलोले बाँधेर राख्नु हुँदैन । उनीहरुलाई जङ्गल सफारीमा प्रयोग गर्ने, पिट्ने काम गर्नु हुँदैन भन्ने रहेको उहाँको भनाइ छ । इभा र ल्हामोबाट यस कार्यक्रम समेत सफल देखिएको उहाँले बताउनुभयो ।
‘हामीले हात्तीलाई साङलोले बाध्दैनौ, कुटपिट गर्दैनौ सानो बच्चालाई जसरी स्याहार सुसार गर्छौ, अहिलेसम्म उनीहरुले कुनै पनि प्रकारको हानीनोक्सानी दिएका छैनन । हामी यही सन्देश सबैलाई बाड्न चाहन्छौ’ लामाले भन्नुभयो । हात्तीको रेखदेखका लागि यहाँ चार जना माहुते रहनुभएको छ ।
माहुते रामबहादुर कुमालले विगत साढे चार वर्षदेखि इभार र ल्हामोको रेखदेख स्याहार सुसार गर्दै आउनुभएको छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘समयमै उद्धार नभएको भए यी दुई हात्ती उहिल्यै मरिसक्थे, अहिले त मोटाएर राम्रो भएका छन् । ल्याम्हो अहिले हिँड्न सक्ने भएको छ । इभाले पनि अहिले राम्ररी खान्छ, उल्टी गर्दैन । यिनको स्यहार सुसार गर्दागर्दा अब त बानी परिसक्यो । अहिलेसम्म कुनै प्रकारको असुरक्षित महशुस भएको छैन, कुमालले भन्नुभयो ।
‘खाना खाने, औषधी खाने, सुत्ने, जङ्गल जाने, सरसफाइ गर्ने अनि तालिम दिने सबैको समय तोकिएको छ । निश्चित गरिएको छ । सोहीअनुसार हामीले यिनलाई रेखदेख गछौँ’ उहाँको भनाइ छ ।
नवलपुरमा संस्थाले सबै प्रकारको प्रक्रिया पूरा गरेर काम गरिरहेको कार्यक्रम संयोजक सुजन अमात्यले बताउनुभयो । संस्थाले विषेशगरी चितवनमै स्थाई रूपमा काम गर्ने बताउँदै अमात्यले नवलपुरमा भने संस्था अस्थाई रहेको जानकारी दिनुभयो ।
हात्तीको सङ्ख्या चितवनमा धेरै भएको कारण चितवनमै कार्य क्षेत्र रहने उहाँको भनाइ छ । यहाँ इभा र ल्याम्होका लागि उचित वातावरण खोज्दै आइपुगेको उहाँले बताउनुभयो ।
