नागरिकमा जागेको उत्साह
प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ नेतृत्वको सरकारले एक महिना पार गरेको छ। ‘दिनको सङ्केत बिहानीले गर्छ’ भनेझैँ प्रधानमन्त्री प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारको एक महिनामा केही आशा र उत्साह जगाएको देखिन्छ। पछिल्ला ३० दिनमा लगातार २१ दिन सिंहदरबारस्थित प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालय पुगेर प्रधानमन्त्री प्रचण्डले काम कारबाही तीव्र रूपमा अगाडि बढाइराख्नुभएको छ। परिणाममुखी कामका लागि प्रधानमन्त्री आफैँ कार्यक्षेत्रमा उत्रनुभएको छ। यो सरकार परिणाम देखिने गरी काम गर्ने दिशामा अग्रसर छ।
जबजका तीन दशक
२०४९ माघ १४–२० सम्म चलेको नेकपा (एमाले)को पाँचौँ महाधिवेशनबाट पारित भएको एक राजनीतिक सैद्धान्तिक दस्ताबेज हो– जबज। आरम्भमा कार्यक्रमका रूपमा अघि सारिएको जबज आज नवीन माक्र्सवादी सिद्धान्तका रूपमा स्थापित भएको छ। तत्कालीन एमालेका महासचिव जननेता मदनकुमार भण्डारीको मथिङ्गलको उपज थियो– जबज, जसको आज तीन दशक पूरा भएको छ। जबजका प्रणेता मदनकुमार भण्डारीको कथन राजनीतिक सन्दर्भमा के थियो भने – शासन चलाउनेहरूले जनताको अभिमत लिएर मात्रै शासन चलाउने अधिकार राख्छन्।
निषाद समुदायमा शिक्षा
मधेशमा बसोबास गर्ने दस लाखभन्दा बढी जनसङ्ख्या रहेको निषाद समुदाय पछौटेपन र गरिबीका कारण पछि परेको छ। सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक र मुख्यतः राजनीतिक बहिष्करणको कारण निषाद समुदायले नेपालको हरेक समुदायभन्दा भिन्न प्रकृतिको चौतर्फी उत्पीडन भोगिरहेको छ। निषाद समुदायको छुट्टै प्रकृति, संस्कृति, संस्कार, पेसा, लवाइखुवाइ, उठबस भए पनि राज्यले यो समुदायलाई संवैधानिक रूपमा पहिचान दिन सकेको छैन।
सच्चा शहीदको समर्पण
नेपालको निरङ्कुश शासनको विरोधमा धेरै पहिलेदेखि धेरै देशभक्तले ठूला–ठूला सङ्घर्ष, विरोध र विद्रोह गरे । कतिले देश र जनताको हितमा आफ्नो प्राणलाई आहुति दिए र सबैलाई अन्यायको विरोधमा लड्न तथा आफ्नो हक रक्षामा अघि सर्न साहस र प्रेरणा दिए । वि.सं. १९९३ मा प्रजापरिषद्को गठन भयो । १९९७ को प्रारम्भदेखि यसले एकतन्त्रीय राणा शासन विरोधी आन्दोलनलाई अरू सशक्त पा-यो । १९९७ को कात्तिक २ देखि राणाले व्यापक धरपकड सुरु गरे । पक्राउ गरिएका धेरैलाई अनेकाँै दिनसम्म शारीरिक यातना दिइयो । यसमा सजाय तोक्न राणाहरूले विशेष अदालत गठन गरे । त्यही तथाकथित विशेष अ
राम – लक्ष्मणको सम्झना
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा लखन थापालाई पहिलो शहीद मानिन्छ । एकतन्त्रीय राणा शासनविरुद्ध १९९७ सालमा दशरथ चन्द, गङ्गालाल, धर्मभक्त, शुक्रराज शास्त्री इत्यादि शहीद भए । ती अमर शहीदको बलिदानस्वरूप २००७ सालमा नेपालमा १०४ वर्षको एकतन्त्रीय राणा शासन समाप्त भई प्रजातन्त्र आएको थियो । त्यो प्रजातन्त्रलाई पनि २०१७ साल पुस १ गते हत्या गरियो ।
कानुनी राज्यको पक्षमा फैसला
सर्वोच्च अदालतको एक फैसलाबाट एउटा व्यक्तिले मन्त्री, सांसद र पार्टी अध्यक्षको पद गुमाएको छ । नेपाली राजनीतिमा सम्भवतः यो पहिलो घटना हो । अदालतको यो फैसलाप्रति कसैको असहमति रहला तर नेपाली राजनीतिमा बारम्बार उठ्ने दोहोरो नागरिकताको प्रश्न वा आफूखुसी कुनै मुलुकको नागरिक घोषणा गर्ने छुट कसैलाई रहने कि नरहने भन्ने प्रश्नमा एउटा बलियो नजिर स्थापित गरेको छ । हिजो सामान्य नेपालीका हकमा यस्तो फैसला भए पनि राजनीतिक रूपमा यो प्रश्नले अदालतमा प्रवेश पाएको थिएन । आज यो फैसलाबाट कसैमाथि अन्याय भएको ठान्नेहरूलाई अब त्यस रूपमा रहेका अरू राजनीतिकर्मीका हकमा अदालतमा विषय प्रवेश गराउने र कानुनी राज्यलाई मिचेर सत्ता स्वार्थ पूरा गर्नेमाथि कानुनी कारबाही गराउने बाटो खोलिदिएको छ ।
अर्थतन्त्रमा सुशासन प्रभाव
पछिल्ला दिनमा नेपालमा दुइटा परिघटनाको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक प्रभाव व्यापक र दूरगामी पर्ने देखिएको छ । रवि लामिछानेको नागरिकता र प्रेमप्रसाद आचार्यको आत्मदाह प्रकरण । प्रत्यक्ष हेर्दा यी दुवै विषय नेपाली अर्थतन्त्रसित नजिकको साइनो राख्ने नदेखिन सक्छ तर गहन रूपमा हेर्दा यी विषयले हाम्रो शासकीय शैली देखाइरहेको छ । नागरिकताजस्तो गम्भीर विषयलाई राज्यका निकायले राम्ररी हेर्न नसक्ने हाम्रो शासकीय शैली सुशासनसित जोडिएकै मान्नुपर्छ । उदाउँदा उद्यमी प्रेम आचार्यले सरकार र निजी क्षेत्रमा सुशासनको शैलीलाई निर्मम प्रहार र विद्रोह गर्दै आफैँले आफ्नो प्राण लिनेजस्तो गर्नै नहुने काम गरेका छन् ।
सरकार–संसद् सहकार्य
संविधान जारी भएपछिको दोस्रो कार्यकालका रूपमा निर्वाचित जनप्रतिनिधिको विश्वासको मतबाट नयाँ सरकार र संसद्बाट सभामुख चयन भएपश्चात् अबको संसद् र सरकारको कार्यदिशा कानुन निर्माण र कार्यान्वयनका सन्दर्भमा अगाडि बढ्नुपर्दछ । सरकार र संसद् एक अर्काबीच अन्योन्याश्रित हुन्छन् । तथापि यी दुई राज्यका अङ्ग जनताका निर्वाचित प्रतिनिधिका रूपमा संसद्मा विधायिका र सरकारमा कार्यकारिणीका जिम्मेवारीमा आफ्ना काम कर्तव्य अगाडि बढाउनुपर्ने कानुनी व्यवस्था छ ।
अर्थतन्त्रको टेको बन्दै ‘रेमिट्यान्स’
नेपाली अर्थतन्त्रको चर्चा हुनेबित्तिकै सबैको ध्यान कृषि क्षेत्रमा जान्छ । अझै पनि कृषि क्षेत्रलाई नेपाली अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मानिन्छ । यद्यपि पछिल्ला वर्षमा यो क्षेत्रले देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा गर्ने योगदान भने घट्दै गएको छ । सन् १९६०–८० को दशकमा देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा कृषिको योगदान ६० देखि ७० प्रतिशतसम्म रहेकामा सन् २००० मा आउँदा ४० प्रतिशत, २००७ मा ३३ प्रतिशत, सन् २०१७ मा २७.६ र सन् २०२२ मा २३.९ प्रतिशत रहेको देखिन्छ । कृषि क्षेत्रको योगदान घट्नुको अर्थ अन्य क्षेत्र मु
उत्कर्षमा नेतृत्वको परीक्षा
नयाँ सरकारले विश्वासको मत पाएसँगै मन्त्रिपरिषद् विस्तारसमेत भएको छ । अहिलेका प्रधानमन्त्री संसद्मा सर्वाधिक समर्थन पाएर साझा प्रधानमन्त्री बन्ने दुर्लभ दोस्रो नेता बन्नुभएको हो । २०५१ को मध्यावधिपछि पहिलो पटक त्रिशङ्कु संसद् बन्यो । दलहरूले आपसी सहमतिमा समेत सरकार निर्माण गर्न सकेनन् । मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा अल्पमतको एकमना सरकार बन्यो । उहाँले संसद्मा विश्वासको मत माग्दा पक्षमा शतप्रतिशत र विपक्षमा शून्य मत परेको थियो । अहिले भारी विश्वासको मतसँगै राजनीतिमा नयाँ परिस्थिति निर्माणको सङ्केत देखिँदै छ । नयाँ परिस्थिति
शहीद जन्माउने भूमि
यतिखेर हामी शहीद सप्ताहको अन्तिम चरणमा आइपुगेका छौँ । माघ १६ गते शहीद सप्ताहको अन्तिम दिन हो । यसो त वि.सं. १९९७ सालमा १०४ वर्षीय राणा शासन अन्त्यका लागि पाँच जना वीर नेपाली सपुतले प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि आफ्नो प्राण आहुति दिए । गङ्गालाल, धर्मभक्त, शुक्रराज शास्त्री, दशरथ चन्द, चिनियाँ काजीलाई जनजनले अमर शहीद भनेर वर्षाैंदेखि सम्मान गर्दै आइरहेका छन् ।
विदेशमा पढाइ मोह
विगत दुई/तीन दशकदेखि नेपालबाट विदेशमा अध्ययन गर्न जाने विद्यार्थीको सङ्ख्या अत्यधिक बढेको छ । गत पाँच महिनाको तथ्याङ्क हेर्दा विदेशमा पढ्न जाने विद्यार्थीले २९ अर्ब नेपाली रुपियाँ बराबरको विदेशी मुद्रा सटही गरेको तथ्याङ्क नेपाल राष्ट्र बैङ्कले सार्वजनिक गरेको छ । पछिल्लो कोभिडको लहरभन्दा पहिलो आ.व २०७७/७८ को जेठसम्ममा तीन वर्षको तथ्याङ्क लिने हो भने ७३ अर्ब रुपियाँ बराबरको विदेशी मुद्रा सटही भएको थियो । तर अहिले हरेक वर्ष विदेशी मुद्रा सटही र विदेश जाने विद्यार्थीको सङ्ख्या दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ । यति ठूलो सङ्ख्यामा नेपाली विद्यार्थीहरू विदेशमा अध्ययन गर्न किन जाँदैछन् भन्ने विषय अत्यन्त चासोको विषय बनेको छ ।
पलायन रोक्न प्राविधिक शिक्षा
नेपालमा बर्सेनि विभिन्न माध्यमबाट विदेशिने क्रम उकालो लागिरहेको छ । अझ यसको डरलाग्दो पक्ष भनेको शिक्षित र युवा जनशक्तिको पलायन हो । देशको भविष्यका आधार मानिने युवाको मस्तिष्कमा पढ्ने बहानामा विदेश जाने प्रवृत्तिले सबैतिर छोएको छ । एक समय अध्ययन गर्न निकै प्रतिस्पर्धा हुने विश्वविद्यालय र कलेजमा कोटा पूरा हुन हम्मेहम्मे पर्नुले हाम्रो शैक्षिक जनशक्तिको पलायनलाई उदाङ्गो पारेको छ । नेपालमै सम्भावना र भविष्य देख्ने जनशक्ति निकै न्यून रूपमा रहे
सच्चा शहीदको खोजी
देश तथा जनताको मुक्ति र अधिकारका लागि जीवन बलिदान गर्ने शहीदप्रति सम्मान गर्दै देशैभर माघ १० देखि १६ गतेसम्म शहीद सप्ताह मनाइँदै छ । नेपाली जनतालाई अधिकारसम्पन्न नागरिक बनाउँदै जहानियाँ राणा शासन, निरङ्कुश पञ्चायती व्यावस्था एवं त्यसपछाडिका विभिन्न अधिकार प्राप्तिका आन्दोलन एवं लोकतान्त्रिक जनआन्दोलनमा प्राण आहुति गरेका वीर सपुतको योगदान स्मरण गर्दै वि.सं. २०१२ देखि प्रत्येक वर्ष शहीद दिवस मनाइँदै आइएको छ ।
विद्यार्थीलाई पोषिलो खाना
खाना मानिसका लागि अपरिहार्य वस्तु हो । यदि मानिसलाई खाना खानु पर्दैनथ्यो भने उसले जाडो, गर्मी नभनी बिहानदेखि बेलुकीसम्म वा रातभरि नसुतेर सम्पत्ति कमाउनकै लागि यति धेरै दुःख गर्नु पर्दैनथ्यो । पैसा कमाउनकै लागि मानिसले चोरी, डकैतीसमेत गर्दछ । आफूले कमाएको धेरैजसो पैसा उसले खानामै खर्च गर्ने गर्दछ । खानाले मानिसलाई काम गर्न, हिँडडुल गर्न शक्ति दिन्छ । त्योभन्दा पनि महìवपूर्ण शरीरका अङ्गले आफ्नो नियमित काम गर्नका लागि चाहिने शक्ति खानाबाटै प्राप्त गर्छन् ।
लोकतान्त्रिक अभ्यास
जिउँदो प्राणीलाई कुनै प्रकारको हानिनोक्सानी पु-याउन नहुने, अनुमतिबिना कसैको कुनै वस्तु लिन नहुने, व्यभिचार गर्न नहुने, मिथ्यासञ्चार गर्न नहुने र नशालु वस्तुको सेवन गर्न नहुने जस्ता शिक्षा बुद्धले आफ्नो समयमा गाउँगाउँ÷बस्तीबस्ती पुगेर दिन्थे । हेर्दा साधारण लाग्ने तर दूरगामी महìवको त्यो शिक्षाको सान्दर्भिकता राजनीतिक फाँटमा त झनै बढेको छ । आज विश्वका लोकतान्त्रिक मुलुकका संविधान र कानुनमा मात्र होइन संयुक्त राष्ट्रसङ्घको मानव अधिकारसम्बन्धी विश्वव्यापी घोषणापत्र र तत्पश्चात्का मानव अधिकारसम्बन्धी महासन्धिमा समेत २५०० वर्षअघि नै बुद्धले दिएका नैसर्गिक नैतिक शिक्षा अकाट्य रूपले प
निर्यातजन्य उत्पादनमा जोड
पन्ध्रौँ योजनाको अन्तिमसम्म निर्यात रु. एक खर्ब ८४ अर्ब र आयात रु. १५ खर्ब ६७ अर्ब पु-याउने लक्ष्य रहेको थियो । वैदेशिक व्यापार व्यवस्थापनका लागि वाणिज्य नीति २०७३ र नेपाल व्यापार एकीकृत रणनीति २०७३ रहेका छन् । नेपाल विश्व व्यापार सङ्गठनको सदस्यता, सार्कको साफ्टा, बिम्स्टेकजस्ता क्षेत्रीय सङ्गठनमा संलग्नता भए पनि चाहिए जति निर्यात बजार पहुँच हुन सकेको छैन । कतिपय देशसँग द्विपक्षीय व्यापार सम्झौता भए पनि निर्यात प्रवद्र्धनमा अपेक्षित उपलब्धि प्राप्त गर्न सकिएको छैन ।
जलवायु परिवर्तनको ज्वरो
जलवायु परिवर्तन नियमित प्राकृतिक प्रक्रिया हो तर नेपालजस्तै भूगोल भएको विपन्न राष्ट्रका लागि सुन्दर भविष्यको सन्निकट विपत्तिको मुद्दा बनेको छ । नेपालको जलवायु परिवर्तन विश्व औसतभन्दा बढी हुनु, सबै प्रकारका जलवायु पाइनु, भिराला र कोमल पहाड हुनु, प्रकृतिमा निर्भर जीविका, कमजोर आर्थिक तथा मानवीय स्रोतजस्ता कारणले गर्दा नेपाल जलवायु परिवर्तनका असरप्रति अति नै जोखिमयुक्त छ । हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा नगण्य भूमिका (०.०२५%) रहे पनि जलवायुजन्य जोखिमका हिसाबले नेपाल चौथो स्थानमा पर्छ । यसरी हेर्दा जलवायु परिवर्तनको ज्वरो नेपालका लागि नखाएको विष साबित भएको छ ।
ज्येष्ठ नागरिकप्रति राज्यको दायित्व
ज्येष्ठ नागरिक ऊ आफैँ परिभाषित हुन्छ । उसको अनुहारले नै परिचय गराएको हुन्छ । जो व्यक्ति देख्दैमा शारीरिक रूपले कमजोर, उमेरले पाको, कपाल झरेको वा सेतै फुलेको, आँखा भित्र पसेका, गाला चाउरिँदै गएका, दाँत झरेका, मांसपेसी सुकेका, रगत सकिँदै गएको, गाला र गलाबाट छाला तुर्लुङ बाहिर झरेको, अनुहार फुङ्ग भएको, शरीरका सबै अङ्ग प्रत्यङ्ग कमजोर भएकाजस्ता लक्षण देखिन्छ, यसबाट ज्येष्ठ नागरिक भनेर सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
पार्टी एकताको बहस
एउटा खराब कम्पनीमा जोडिनुभन्दा एक्लै उभिनु उत्तम हुन्छ ।’ –जर्ज वासिङ्टन २०७८ भदौ ६ गते स्थापना भएको नेकपा (एकीकृत समाजवादी) को धार नेकपा निर्माणको आधारमा उभिएर भएको छ, त्यसैले सबै कम्युनिस्ट पार्टी यही जगमा उभिनै पर्ने बाध्यता छ । देखिएका कम्युनिस्ट पार्टीमा सबैभन्दा वैज्ञानिक, असल, समाजवादी, साम्यवादी चेतको गणनाका आधारमा यही कम्युनिस्ट पार्टी नै उत्तम हो । अघि
न्युजिल्यान्डको राजनीति नयाँ मोडमा
विश्वमा महिलालाई मताधिकार दिने पहिलो मुलुक हो न्युजिल्यान्ड । सन् १८९३ देखि त्यहाँका महिलाले मताधिकार पाएका हुन् । सन् १८४० देखि सन् १९४७ सम्म बेलायतको उपनिवेश रहेको यो मुलुक पहिलो र दोस्रो विश्व युद्धमा बेलायतको पक्षमा विश्वका विभिन्न मुलुकसँग युद्धमा होमियो । युद्धमा क्षति पनि भोग्यो । बेलायतबाट सन् १९४७ मा स्वतन्त्र भए पनि त्यहाँ राष्ट्रप्रमुखका रूपमा बेलायती राजा रहने व्यवस्था छ । यो पद भने आलङ्कारिक हो । सरकार प्रमुख अर्थात् प्रधानमन्त्री नै देशको कार्यकारी प्रमुख रहेको यो मुलुक प्रशान्त क्षेत्रको समृद्ध मुलुुक हो ।
व्यापार सहजीकरणमा भन्सार
विश्व भन्सार सङ्गठन विश्वभरिका भन्सार प्रशासनको मार्गदर्शक र समन्वयकारी संस्था हो । यो सङ्गठन स्थापना भएको ७१ वर्ष लागेको छ । नेपाल पनि उक्त सङ्गठनको सदस्य हो । सङ्गठनले तय गरेका व्यापार सहजीकरणका विभिन्न मापदण्ड र प्रणाली नेपालको भन्सार प्रशासनले पनि अपनाउँदै आएको छ ।
विद्याकी देवी सरस्वतीको आराधना
नेपालमा रहेका विभिन्न सांस्कृतिक पर्वमध्ये वसन्तपञ्चमी पनि नेपालीको महत्वपूर्ण पर्व हो। मूलतः विद्याकी देवी सरस्वतीको आराधना गर्ने दिन पनि हो । खासगरीकन यस दिनबाट शिक्षारम्भका लागि यो दिन उत्तम मानिन्छ । आफ्ना बालबालिकाले सधैँभरि राम्रो पढ्न सकून् भन्ने कामना गर्दै अधिकांश अभिभावकले पनि यसै दिन आफ्ना नानीबाबुलाई स्कुल भर्ना गर्छन्, अक्षर लेखाउँछन् र चिनाउँछन् । यसमा विद्या, श्रम, सीप, कला, कौशल तथा उद्यमशीलताको मौलिक रूप र स्रोत सरस्वती
प्रदेश लोकसेवा आयोगको उपादेयता
यतिखेर प्रदेश लोकसेवा आयोगको प्रभावकारिता र उपादेयताका बारेमा चेतनशील वर्गका बीच छलफल हुन थालेको छ । नेपालमा सङ्घीय शासन प्रणालीको कार्यान्वयन भइराखेको छ । संविधानले नै सबै प्रकारका सरकारले सम्पादन गर्नुपर्ने कार्य र निर्वाह गर्नुपर्ने दायित्वका बारेमा प्रस्ट पारेको छ । संविधानमा रहेका प्रावधानको अध्ययन गर्दा ७६१ वटै सरकार आफ्नो कार्यक्षेत्रमा पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र छन्, तर सङ्घको ऐन, नियमलाई र केन्द्रीय संविधानलाई प्रदेशले मान्नुपर्ने प्रा