दलित सबलीकरण
नेपालमा ५० को दशकदेखि विकासमा समान पहुँच, राज्य संयन्त्रमा समानुपातिक समावेशी सहभागिता र सामाजिक न्यायजस्ता विषयमा महìवपूर्ण बहस प्रारम्भ भएको हो । खासमा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनापश्चात् राज्यद्वारा पछाडि पारिएका र सत्तामाथि पहुँच कमजोर भएका आदिवासी जनजाति, मधेशी, दलित, महिला, अल्पसङ्ख्यक तथा सीमान्तकृत समुदायले अधिकारका सम्बन्धमा आवाज उठाउँदै आएका छन् ।
सूचना प्रविधिमा फड्को
सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा भएको विश्वव्यापी विकास र विस्तारसँगै नेपालमा पनि सूचना प्रविधिको प्रयोग व्यापक हुँदै गएको छ । सूचना प्रविधिका प्रणालीमा प्रयोग गरिने उपकरण, अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, सूचना प्रविधि प्रणाली, डाटाबेस, तथ्याङ्क भण्डारणमा प्रयोग गरिने सङ्केत कोडलगायतका विषयमा एकरूपता कायम गर्न आवश्यक मानकीकरणको विकास तथा प्रयोग भएको देखिँदैन ।
‘स्वतन्त्र’ भित्रका छिद्र
छिमेकी मुलुक भारतमा मूलधारका राजनीतिक पार्टीप्रति जनतामा वितृष्णा फैलिएको भन्दै एक दशकअघि आम आदमी पार्टी अस्तित्वमा आयो । राजधानी नयाँदिल्लीमा मात्र देखिएको आम आदमी पछिल्लो अवस्थामा भारतको वैकल्पिक शक्तिका रूपमा स्थापित भएको छ ।
सार्वजनिक नीतिमा ‘एलिट इन्ट्रेस्ट’
नेपालमा बेलाबेला ठालु पात्रले मुलुकको सार्वजनिक नीतिमा राइँदाइँ गरेको प्रसङ्गको चर्चा भइरहन्छ । सार्वजनिक नीतिसम्बन्धी जानकार द्वय रिजेकर (१९९४) र फिसर (२०००) को संयुक्त तर्क छ, जब सार्वजनिक नीति सत्ताबाट फुत्किएर ठालुका हातमा पुग्छ तब मुलुकको शासकीय प्रबन्धमा राजनीतिक गुण हराउँछ, त्यहाँ दलालको गुण प्रवद्र्धन हुन्छ ।
पालिकाका वडा : विकासका खम्बा
नागरिकलाई विकास, सामाजिक न्याय र सुशासनको प्रत्याभूति दिलाउने निकाय स्थानीय तहका वडा समिति हुन् । नागरिकसँग सबैभन्दा नजिकमा रहेर काम गर्ने पहिलो जनप्रतिनिधिमूलक निकाय वडा समिति हो । सत्ता र सरकारको संस्कार, संस्कृति, सोच र चिन्तन प्रतिविम्बित गराउने निकाय पनि वडा समिति नै हुन् ।
वायुसेवा निगम सुधारको बाटोमा
एउटा जीवन्त संस्थाले समय–समयमा आरोह–अवरोहको स्थितिबाट गुज्रनुपर्दछ, यसैभित्र पर्दछ– नेपाल वायुसेवा निगम । गएको ६४ वर्षको आयुमा यसले कुनै बेला सफलता त कुनै बेला समस्या झेल्दै आएको छ । कुनै पनि वायुसेवा कम्पनीको उन्नतिका लागि महìवपूर्ण मानिने पक्षमा जहाजको उपयोगिता, उच्च दरको सिट उपयोग एवं गन्तव्य विस्तार पर्दछन् ।
पहिलो संसद्को पहिलो बैठक
वि.सं. २००७ को जनक्रान्तिको उपलब्धि र त्यसको उपादेयतालाई निस्तेज पार्ने तथा संवैधानिक राजतन्त्रको मर्यादालाई उल्लङ्घन गर्दै जाने कार्य राजा त्रिभुवनको शासन कालदेखि नै प्रारम्भ भयो । ती सबैको नेपाली कांग्रेसले विरोध गरिरह्यो । २०११ सालको पुसमा विभिन्न ६ वटा माग राखेर सत्याग्रह ग-यो ।
पाठ्यपुस्तकमा जालझेल
महामारीका कारण गत दुई वर्ष अस्तव्यस्त भएको शैक्षिक सत्र यस पटक एक महिना ढिलो गरी सुरु भयो तर विद्यार्थीका हातमा पाठ्यपुस्तक पुग्न सकेको छैन । कृषिप्रधान मुलुकमा खेती लगाउने समयमा किसानले मल र शैक्षिक सत्रको सुरुमा विद्यार्थीले पुस्तक पाउन नसक्नु नेपालको सदाबहार रोग नै बनेको छ ।
‘कम्युनिस्ट’ बन्नुपर्नेका दुःख !
दुःखका कारण खोज्न मान्छे सदियौँदेखि भौँरिरहेका छन् । कोही योगी बने, कोही बने क्रान्तिकारी र कोही भोगी । अत्यन्तै थोरै मान्छे आफूले रोजेका बाटोमा टिके । धेरैजसो आए, गए र सिद्धिए तर सन्तुष्टि पाउन भने सकेनन् । सभ्यता विकासमा असन्तुष्टि नै विकासको उपहार बन्यो । स्वभाव, चेतनास्तर, ज्ञानका क्षेत्रफलको फैलावट, जिज्ञासाका कारण सन्तुष्टिको अर्थ नै फरकफरक हुन्छ ।
भारतीय सेना युवामय
‘अग्निपथ’ योजनाले भारत अशान्त बन्यो । यसको देशव्यापी हिंसात्मक प्रदर्शन र विरोध भयो । भारत बन्दको आह्वान गर्दै हजारौँ युवा सडक उत्रे तर भारतीय रक्षा मन्त्रालय र सेनाले यो योजना फिर्ता गरेनन् । सेनामा जवानलाई चार वर्षका लागि भर्ना लिने सरकारी योजना अग्निपथविरुद्ध आन्दोलन चुलिएका बेला रक्षा मन्त्रालय र सेनाले उक्त योजना लामो समयको अध्ययनपछि ल्याइएकाले पुनर्विचार नहुने बताएका हुन् ।
बहसमा सार्कको भविष्य
सन् १९४५ देखि नै क्षेत्रीय सङ्गठनहरू खोल्ने र यसबाट आफ्नो क्षेत्रको भलाइका लागि दत्तचित्त रहने प्रतिस्पर्धा चल्दै आएको छ । यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको एक महìवपूर्ण विशेषताकै रूपमा स्वीकार गरिएको छ । भौगोलिक निकटताका आधारमा यस्ता सङ्गठनहरू निर्माण हुँदै आएका छन् ।
जबजका प्रणेता मदन भण्डारी
जननेता मदन भण्डारी पूर्वी पहाडी जिल्ला ताप्लेजुङमा पिता देवीप्रसाद भण्डारी र आमा चन्द्रकुमारीका माहिलो छोराको रूपमा २००९ साल असार १४ गते जन्मनुभएको हो । गृह जिल्लामा सामान्य पढाइपछि उहाँले स्नातकोत्तर तहसम्मको शिक्षा बनारसबाट पूरा गर्नुभयो
राजनीतिको मूलप्रवाहीकरणमा युवा
राजनीतिक सहभागिता र समानता लोकतन्त्रका मुख्य आदर्श हुन् । सैद्धान्तिक रूपमा दुवै एकअर्काका अनुरूप भए पनि व्यावहारिक रूपमा असमान सहभागिताले लोकतन्त्रप्रति जनताको मोह भङ्ग हुने खतरा बढेको छ । सरकारमा गएका व्यक्तिको अस्वाभाविक जीवनशैलीले लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता झुटतन्त्र र लुटतन्त्रमा परिणत भएको छ ।
गरिबीबाट उन्मुक्तिको प्रयत्न
नेपालमा दिनप्रति दिन गरिबी बढ्दै छ । नेपालका बहुसङ्ख्यक जनता आर्थिक दृृष्टिले गरिब छन् भन्ने तथ्यलाई विभिन्न तथ्याङ्कले देखाउँछ । सन् १९७० देखि १९९० को अवधिमा वार्षिक आर्थिक वृद्धिदर औषत ३.९ प्रतिशत रह्यो । बढ्दो जनसङ्ख्या वृद्धिका कारण पनि विगत २५ वर्षमा प्रतिव्यक्ति आय वृद्धिदर १.४ प्रतिशत मात्र रहन गयो ।
रुनुस् ! दिल खोलेर रुनुस् !
रुसले युक्रेनमाथि युद्ध छेडेको चार महिना भयो । त्यो युद्धका कारण प्रत्यक्ष रुने लाखौँ युक्रेनी छन्, हजारौँ रुसी पनि छन् । युद्धमा युक्रेनी मात्र होइन, धेरै रुसी पनि मारिएका छन् । आफन्त र प्रियजनको मृत्युको पीडा नहुने को नै पो होला र ? यहाँ युक्रेनी र रुसीको मृत्यु, पीडा र रुवाइ प्रत्यक्ष हो । त्यही विभीषिकाका अप्रत्यक्ष रुने संसारभरि धेरै छन् । आखिर कसैको मन ढुङ्गाको हुँदैन ।
राष्ट्रनिर्माणमा शिक्षक
जुन समाजमा ज्ञानीको बास हुन्छ, त्यो समाज शान्त, विकसित, सभ्य र सुसंस्कृत हुन्छ । ज्ञानीहरू अर्थात् बुद्धि–विवेक प्रयोग गरी अरूलाई चेतनाका ज्योति छर्ने पात्रका रूपमा शिक्षकलाई लिइन्छ । हरेक मानिसको सफलतामा शिक्षकको भूमिका हुन्छ । शिक्षक औपचारिक, अनौपचारिक जुनसुकै रूपमा पनि स्थापित हुन्छन् । जसले शिक्षा, ज्ञान र सत्मार्ग देखाउँछन् र जो प्रेरणाको स्रोत हुन्छन्, उसलाई नै शिक्षक वा गुरु भनिन्छ, मानिन्छ । गुरुकुलीय शिक्षा पद्धतिदेखि आधुनिक शिक्षासम्म आइपुग्दा शिक्षक र विद्यार्थी अर्थात् गुरु–शिष्यको सम्बन्धमा केही अन्तर देखिए पनि सारमा शिक्षक जहिल्यै मार्गदर्शक र सम्मानित नै हुन्छन्, उनीहरू आफ्ना शिष्यको सफलतामा दङ्गदास हुन्छन् ।
कसिलो मौद्रिक नीतिको अपेक्षा
कोभिड–१९ ले थला पारेको नेपालको अर्थतन्त्र हाल सुधारोन्मुख अवस्थामा छ । कोभिडकै कारणले उद्योगधन्दा, कलकारखाना, व्यापार, व्यवसाय, रोजगारी, पर्यटन आदि जस्ता अर्थतन्त्रका मूलभूत आधारहरू सबै खस्किएका थिए । हालको अवस्थामा भने क्रमिक रूपमा सुधारोन्मुख सङ्केत देखिए पनि अधिकांश सूचक नकारात्मक नै छन् । यही तथ्यलाई स्वीकारी सरकारको नयाँ नीति तथा कार्यक्रमले केही सङ्केत गरेको देखिन्छ । नयांँ बजेटले पनि देशको अर्थतन्त्रको अवस्थालाई कसरी सुधार गर्ने सम्बन्धमा विभिन्न कार्यक्रममार्फत सम्बोधन गरेको छ ।
स्थानीय सरकारमा उत्कृष्टता
अघिल्लो स्थानीय तहको कार्यकाल सकिनुभन्दा केही महिना अगाडि सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले स्थानीय सरकारहरूको मूल्याङ्कन गरेको थियो । सोही परिणामको आधारमा दस वटा नगरपालिका र दसै वटा गाउँपालिका उत्कृष्ट स्थानमा पर्न सफल भए । ७५३ स्थानीय सरकारमध्ये बाँकी स्थानीय सरकार उत्कृष्टमा परेनन् । उत्कृष्टमा परेका र नपरेका स्थानीय तहहरू राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त दलका प्रतिनिधिहरू नै निर्वाचित भएका थिए ।
समाज रूपान्तरणमा पुस्तकालय
वि.सं. १९८७ सालमा कृष्णप्रसाद कोइराला, धर्मराज थपलिया, चित्तधर हृदयलगायतका चेतनशील युवाले पुस्तकालय खोल्ने उद्देश्यले प्रधानमन्त्री भीम शमशेरकहाँ निवेदन बुझाउने सल्लाह गरेछन् । रामचन्द्र अधिकारीले त्यसमा तोडमोड गरेर राजनीतिक उद्देश्य भएको भनेपछि हलचल मच्चिएछ ।
विकास मोडेल
नेपाली समाजमा विकास मोडेल सम्बन्धमा खासै बहस, छलफल भएको पाइँदैन । हचुवाका रूपमा देशलाई पञ्चायती व्यवस्थामा एसियाली मापदण्ड, बहुदलमा सिङ्गापुर र गणतन्त्रमा स्विट्जरल्यान्डजस्तै बनाइदिने भाषण गरियो । देश भने झन्झन् गरिबी, अभाव र परनिर्भरतिर धकेलिँदै छ ।
स्वतन्त्र हैसियतको स्वतन्त्रता
नेपालमा स्वतन्त्र उम्मेदवारीको चर्चा चलिरहेको छ । राजनीतिमा होमिएका र होमिने रहर गरेका कतिपय व्यक्ति राजनीति बुझेर यसतर्फ प्रविष्ट भएका छन् भने कतिपय बालेन र हर्कहरूको सफलता देखेर त्यसै हौसिएका हुनसक्छन् । राजनीतिमा अहिलेसम्म कुनै योगदान नगरेका, राजनीति नबुझेका या जनताका काममा सिन्को नभाँचेकाहरू पनि राजनीतिमा ह्वात्तै आउने प्रयासमा छन् ।
बिग्रँदो पर्यावरणप्रति विश्वको चिन्ता
बिग्रँदो पर्यावरणको निजीस्तरको चिन्ता, आधा अधुरा सरकारी सङ्कल्प, मन नलागी नलागी गरिएका संस्थागत प्रयास र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सामूहिक हित बन्नुको साटो कूटनीतिक टक्करको हिस्सा बन्नाले कैयौँ पटक अन्तर्राष्ट्रिय पर्यावरण दिवसका यस्ता आयोजना निष्फलजस्तै बनेको पाइएको छ ।
फोहोर व्यवस्थापनबाट हैजा नियन्त्रण
फोहोरमैला व्यवस्थापन हाम्रोजस्तो देशका लागि मुख्य समस्याको विषय भएको छ । यसको व्यवस्थापनको अभावले वातावरणीय तथा गुणस्तरीय मानवीय जीवनमा अवरोध भएको छ । गुणस्तरीय जीवनका लागि हामी सबैले आफ्ना बस्ती, नगर र विभिन्न कलकारखानाबाट निष्कासित फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन गर्दै अघि बढ्नु अति आवश्यक छ ।
बढ्यो जोखिम
हैजा एक प्रकारको सूक्ष्म जीवाणु भिब्रियो कोलेरीबाट लाग्ने सरुवा रोग हो । थोरै सङ्ख्यामा रहेका जीवाणुले मात्र पनि छिट्टै शरीरमा गम्भीर समस्या निम्त्याउने गर्दछ । यो जीवाणु प्रदूषित पानी वा खानाको माध्यमबाट शरीरमा प्रवेश गरेको केही घण्टाभित्रै झाडापखाला तथा बान्ता सुरु हुन थाल्दछ । यो रोगबाट मानिसमा अति शीघ्र कडा जलवियोजन भई हातगोडा बाउँडिने, थकान महसुस हुनुका साथै कडा जलवियोजनका कारण मानिसको मृत्युसमेत हुने गर्दछ ।
चिने जानेकाबाटै जोगिन गाह्रो
सबैभन्दा जघन्य हिंसाका रूपमा यौन हिंसालाई लिइन्छ । जुन नारी वर्गका लागि जीवनभरको पीडा हो । दैनिक जीवनमा कतै न कतै कुनै न कुनै रूपमा धेरैजसो महिलाले यौन हिंसा भोगेकै हुन्छन् । कार्यस्थल, सार्वजनिक यातायात, सार्वजनिक स्थान, घरभित्र वा जुनसुकै स्थानमा जबरजस्ती संवेदनशील अङ्ग छुने वा छुवाउने, झुक्याएर यौन चित्र तस्बिर वा फिल्म देखाउने, यौनजन्य कुराकानी वा शब्दहरूको प्रयोग गर्ने वा यस्तै प्रकारका अन्य घटना यौनिक हिंसाभित्र पर्दछन् ।
