नेपालीको मुख्य खाद्यान्न बाली धानको रोपाइँ हुने महिनाका रूपमा असारको आफ्नै महत्व र विशेषता छ । किसानले असारलाई मानो खाएर मुरी उब्जाउने महिनाका रूपमा लिने गर्छन् । यही महिनामा रोपिने धान फलाएर वर्षभरि खाने अन्नको जोहो हुन्छ । कृषिप्रधान देश भएकै कारण यहाँ कृषि कर्मलाई उच्च महत्व दिने गरिएको छ ।
विशेषगरी असार १५ लाई नेपाली जनजीवनको अभिन्न तथा महत्वपूर्ण दिनका रूपमा पनि लिइन्छ । सामाजिक, आर्थिक तथा सांस्कृतिक तवरले पनि धान खेतीको नेपाली जनजीवनसँग निकटको सम्बन्ध रहिआएको छ । यसैले पनि यस दिनलाई नेपालमा राष्ट्रिय धान दिवसका रूपमा झन्डै दुई दशक अघिदेखि आधिकारिक रूपमा मान्यता दिइएको हो ।
असार १५ मा हुने धान रोपाइँ र लोक लयमा आधारित हुने असारे भाकालाई नेपालका मौलिक संस्कृतिका रूपमा लिइन्छ । सांस्कृतिक महत्व बोकेको असारे भाका हिजोआज गाउँघर लेकबँेसीमा निकै कम गुञ्जिन थालेका छन् । अर्कोतिर रैथाने नेपाली धानका बीउजस्तै लोप हुने क्रममा छन् । यी मौलिक संस्कृति तथा भाकालाई लोप हुन नदिन सरकारी तथा जनस्तरबाट इमानदार प्रयत्नको खाँचो देखिन्छ ।
यसैगरी, असार १५ को अर्को विशेषता दही चिउरा खाने हो जुन अद्यापि प्रचलनमा नै छ । सायद खानपिनको विषय भएकाले हुनसक्छ, यो लोप हुने खासै चिन्ता गरिहाल्नुपर्ने अवस्था देखिँदैन । खेतको हिलोमा नटेके पनि सहरी क्षेत्रका नागरिकले समेत दही चिउरा खाएर १५ असारको पर्व मनाउँछन् ।
असार १५ लाई उन्नाइस वर्षअघिदेखि नै सरकारी तवरमा राष्ट्रिय धान दिवसमा रूपमा मनाइने गरिएबाट यसको महत्व तथा गरिमा स्पष्ट हुन्छ । राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा धानको महत्वपूर्ण योगदान अन्य खाद्यान्न बालीको दाँजोमा निकै अग्रपङ्क्तिमा रहेकाले पनि यसको विकास तथा संवद्र्धनमा प्राथमिकता दिइनु आवश्यक छ । कृषिप्रधान मुलुक तथा राष्ट्रिय धान दिवस देशव्यापी रूपमा मनाइने भए पनि यस दिवसका केही कटु सत्य पनि नदेखिएका होइनन् । केही वर्षअघिसम्म पनि धान चामल निर्यात गर्ने राष्ट्र नेपाल अहिले बर्सेनि अर्बौं रुपियाँ बराबरको धान चामल आयात गर्नुपर्ने स्थितिमा छ ।
धान चामलमा आत्मनिर्भरताका कुरा यतिबेला कथाजस्तै लाग्छ । धान चामलमा आत्मनिर्भर बन्न सरकारले विशेष नीति नै अख्तियार गर्नुपर्छ । यो ज्यादै दुःखद तथा विडम्बनापूर्ण स्थिति हो । यसबाहेक हाम्रा रैथाने जातका धान क्रमशः लोप हुँदै गइरहेका छन् । बासमतीजस्ता उन्नत जातका धानमा विदेशीले आँखा गाडिरहेको अवस्था छ । यसको संरक्षणतर्फ पहलकदमी लिइनुपर्छ ।
असार १५ लाई राष्ट्रिय धान दिवस वा सांस्कृतिक महत्वका दिनको उपमा दिएर मात्र सरकार वा अन्यको दायित्व पूरा हुने देखिँदैन । यसका लागि रचनात्मक वातावरण निर्माण गरेर यससम्बन्धी सम्भावनाका ढोका खोल्ने काम गरिनु पर्छ । यसतर्फ अब ढिला भइसकेको छ । राष्ट्रिय धान दिवसका अवसरमा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले दिनुभएको शुभकामना सन्देशमा उल्लेख गर्नुभए जस्तै नेपाली रैथाने धानका जात तथा बीउ संरक्षण, संवद्र्धन र प्रवद्र्धन अत्यावश्यक भइसकेको छ । यसका लागि सरकारले पर्याप्त अवसर तथा वातावरण जुटाइदिन कुनै कसर बाँकी राख्नु हुँदैन । नेपालको संविधानले नै खाद्यसम्बन्धी हकलाई मौलिक हकका रूपमा प्रत्याभूत गरेका कारण पनि धानजस्ता प्रमुख अन्नबालीको संरक्षण तथा प्रवद्र्धन पनि सरकारी प्राथमिकतामा निश्चित रूपमा पर्नुपर्ने देखिन्छ ।
मलखाद, उन्नत बीउ बिजन, सिँचाइ सुविधा तथा आधुनिक कृषि उपकरण तथा सरकारी सहुलियतको उपलब्धता सम्भव भएमा अझै पनि मुलुक धानजस्ता प्रमुख अन्नबालीमा आत्मनिर्भरताको बाटोमा अग्रसर हुने सम्भावना छ । किनकि, हामीसँग उब्जनीयोग्य भूमि छ, परम्परा ज्ञान मात्र होइन आधुनिक सीप र प्रविधि पनि भित्रिएको छ । बर्सेनि अर्बौं रुपियाँको धान चामल आयात गर्नुभन्दा केही किसानलाई सहुलियत प्रदान गर्न सकिए खाद्यान्न बालीतर्फको आत्मनिर्भरता धेरै टाढाको विषय होइन ।
यसका लागि समयमै मल उपलब्ध गराएर किसानलाई धान खेती गर्नेतर्फ प्रेरित गर्नुपर्छ । यसका लागि जमिन बाँझो नराख्ने अभियान नै चलाइनुपर्छ । खुसीको चेहेरा लिएर किसान असारे हिलोमा प्रवेश गर्ने वातावरण बन्ने हो भने मात्र धानको उत्पादन वृद्धि भई किसानको भकारी भरिनेछ । किसानको भकारी भरिनु भनेको राष्ट्रको भकारी भरिनु हो । यसो भए पर्वको मौलिकता मात्र कायम रहने नभई दही चिउरा खाएर १५ असार मनाउनुको सार्थकता हुनेछ ।
