विश्वनाथ खरेल
विश्वनाथ खरेल
समृद्ध सांस्कृतिक र आध्यात्मिक इतिहासका लागि परिचित राष्ट्र नेपालमा असङ्ख्य मन्दिर, तीर्थस्थल र धार्मिक स्थल छन् । यिनले जनविश्वास र अभ्यासलाई आकार दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । यी स्थलमध्ये पलाञ्चोकभगवती मन्दिर नेपालको सबैभन्दा शक्तिशाली र महत्वपूर्ण मन्दिरमध्ये एक हो । यसर्थ शक्तिशाली देवी भगवतीको आशीर्वाद लिन, कृतज्ञता व्यक्त गर्न र प्रार्थना गर्न भक्तजन तथा आगन्तुक मन्दिरमा भेला हुन्छन् । यस अर्थले नेपालमा महाशक्तिको प्रतीकका रूपमा रहेको पलाञ्चोकभगवतीको धार्मिक एवं ऐतिहासिक महत्व र सांस्कृतिक प्रभावबारे चर्चा गरिएको छ ।
ऐतिहासिक महत्व
पलाञ्चोकभगवती मन्दिर प्राचीन नेपालका प्रमुख शासकमध्ये लिच्छवि राजाको पालामा पाँचौँ शताब्दीका राजा मानदेवको शासनकालमा निर्माण भएको मानिन्छ । यस मन्दिरको वास्तुकलाले परम्परागत प्यागोडा शैलीलाई झल्काउँछ । जुन यस क्षेत्रका धेरै हिन्दु मन्दिरको विशेषता पनि हो । यसमा पनि मुख्य देवता, भगवती, कालो ढुङ्गाबाट कुँदिएको तीन फिट अग्लो मूर्तिद्वारा प्रतिनिधित्व गरिएको छ । जसले उत्कृष्ट शिल्पकला प्रदर्शन गर्दछ । यो पलाञ्चोकभगवती मन्दिर नेपाली कला कौशल र धार्मिक भक्तिको उल्लेखनीय उदाहरण पनि हो । देवी भगवतीलाई शक्तिको अभिव्यक्तिका रूपमा मानिन्छ । स्त्री शक्ति, जसले शक्ति, सुरक्षा र उर्वरता प्रतिनिधित्व गर्दछ । हिन्दु धर्ममा शक्तिलाई सबै सृष्टि, संरक्षण र विनाशको पछाडि दैवीशक्ति मानिन्छ र पलाञ्चोकभगवतीलाई यस ऊर्जाको जीवित अवतारका रूपमा हेरिन्छ । सताब्दियौँको दौरानमा यस मन्दिरको जीर्णोद्धार र पुनस्र्थापना गरिएको छ । तैपनि यसले पवित्रता र शक्तिको मौलिक आभा कायम राख्छ । यसको वास्तुकलाले प्राचीन देशको समृद्ध कलात्मक सम्पदालाई झल्काउँछ । जटिल ढुङ्गाका मूर्तिहरू जसले विभिन्न देवता र पौराणिक व्यक्तित्वलाई चित्रण गर्दछ । जुन भगवतीको केन्द्रीय मूर्ति, कालो ढुङ्गाबाट मूर्तिकला, विशेष गरी यसको शान्त तर शक्तिशाली उपस्थितिका लागि सम्मानित छ । जुन तीन फिट अग्लो र विभिन्न हतियारले सुसज्जित देवीलाई आठ हातले चित्रण गरिएको छ । जुन दुष्ट शक्तिलाई परास्त गर्ने र भक्तजनको रक्षा गर्ने क्षमताको प्रतीक पनि हो । यो मन्दिर नक्सालभगवती र शोभाभगवतीसँगै पुरातन नेपालको तीन प्रमुख भगवती मन्दिरमध्ये एक भएको मानिन्छ । यी तीन दिदीबहिनी तत्कालीन राणाकालमा निर्माण गरिएको थियो । सो समयमा दाहिने हातले बनाइएको पलाञ्चोकभगवती थियो । त्यसपछि देब्रे हातले बनाएको नक्सालभगवती र खुट्टाले बनाएको शोभाभगवती एउटै कालिगडले बनाएका जनविश्वास रहिआएको छ । यसमध्ये सबैभन्दा जेठी दिदी पलाञ्चोकभगवती हुन् भने माइली नक्सालभगवती र कान्छी शोभाभगवती हुन् । यसलाई कालान्तरमा पलाञ्चोकभगवती देशको शक्ति उपासनाका लागि प्रमुख केन्द्रमध्ये एक बन्यो । जसको दर्शनका लागि देशका विभिन्न क्षेत्रबाट भक्तजन आउने गर्दछन् ।
पौराणिक कथा
पौराणिक विवरणले प्रायः धार्मिक स्थलको सम्मानमा केन्द्रीय भूमिका खेल्छन् । किंवदन्ती अनुसार देवी भगवती एक स्थानीय राजालाई सपनामा आउनुभयो र त्यसपछि ती राजाले मन्दिर निर्माण गर्न निर्देशन दिनुभयो । यसै क्रममा देवीले राज्यको रक्षा गर्ने र जनताको समृद्धि सुनिश्चित गर्ने वाचा गर्नुभयो । अर्को लोकप्रिय किंवदन्तीले पलाञ्चोक भगवतीलाई असल र खराबको शक्तिबिचको महाकाव्य युद्धसँग जोड्दछ । यसलाई योद्धा देवी दुर्गाको स्वरूप भगवतीले यस क्षेत्रमा आतङ्क मच्चाउने राक्षससँग युद्ध गरी परास्त गरेको विश्वास गरिन्छ । तसर्थ उहाँको विजयलाई दुष्टतामाथि धार्मिकताको विजयका रूपमा हेरिएको थियो । सो मन्दिरमा देवीको उपस्थितिले निर्दोषको रक्षक र दुष्टताको विनाशकर्ताका रूपमा उहाँको भूमिकाको अनुस्मारकका रूपमा कार्य गर्दछ । यी कथाबाहेक देवीलाई श्रेय दिइएका चमत्कारको असङ्ख्य कथा छन् । जसका कारणले गर्दा भक्तजनले लामो समयदेखि सङ्कटको समयमा देवीलाई स्मरण र दर्शन गर्ने गर्छन् । यी चमत्कारी घटनाले पलाञ्चोकभगवतीलाई पूजा गर्नेहरूको जीवनमा जीवित, सक्रिय शक्ति हो भन्ने विश्वासलाई अझ बलियो बनाउँछ ।
आध्यात्मिक महत्व र अभ्यास
पलाञ्चोकभगवती मन्दिरले नेपालको सांस्कृतिक संरचनामा गहिरो रूपमा निहित आध्यात्मिक अभ्यास र अनुष्ठानका लागि केन्द्रविन्दुका रूपमा सेवा गर्दछ । भक्तजन मन्दिरमा पूजा गर्न, आशीर्वाद लिन र देवीलाई प्रसन्न पार्न अनुष्ठान गर्न आउँछन् । यो मन्दिर विशेष गरी चाडपर्व र विशेष अवसरमा व्यस्त हुन्छ । विशेष गरी दसैँका बेला बलि चढाउन हजारौँ भक्तजन पलाञ्चोकको तीर्थयात्रा गर्छन् । यसमा पनि फूल, फलफूल, अक्षता, अबिर, केशरी र धूप धार्मिक गतिविधिको केन्द्र बन्छ । यसबाहेक पशुबलि, विशेष गरी बोका, हाँस, परेवा र कुखुरा, पनि देवीलाई अनुष्ठान बलिका रूपमा चढाइन्छ । वस्तुतः दसैँबाहेक मनोकामना पूरा, रोगमुक्ति, बाधा अवरोध हटाउनेलगायतका विभिन्न व्यक्तिगत कारणले पूजाआजा गर्न चाहनेका लागि पनि यो मन्दिर लोकप्रिय गन्तव्य हो । तसर्थ पलाञ्चोक भगवतीमा वरदान दिने र आफ्ना भक्तजनको रक्षा गर्ने शक्ति छ भन्ने जनविश्वास छ ।
मन्दिर किंवदन्ती र मिथकले भरिएको छ, जसले यसको रहस्यमय आभालाई थप्छ । एक लोकप्रिय किंवदन्तीले सुझाव दिन्छ कि भगवतीको मूर्ति एक स्थानीय गोठालोले पत्ता लगाएको थियो । जसलाई ईश्वरीय दर्शनले निर्देशित गरेको थियो । पौराणिक कथा अनुसार देवीले उनको सपनामा आउनुभयो र कालो ढुङ्गाको मूर्ति भेटिएको ठाउँमा मन्दिर निर्माण गर्न निर्देशन दिनुभयो । गोठालाले निर्देशन पालन गरे र यसरी पलाञ्चोक भगवती मन्दिर स्थापना भयो ।
आध्यात्मिक र सांस्कृतिक पहिचान
पलाञ्चोकभगवती मन्दिर नेपालको आध्यात्मिक शक्ति र सांस्कृतिक सम्पदाको ज्योतिका रूपमा रहेको छ । यो पलाञ्चोकभगवती मन्दिर धार्मिकसँग पर्यटकीय स्थलका रूपमा पनि खडा भएको छ । भगवती शक्ति, लचिलोपन र आशाको प्रतीक हुनुहुन्छ । जसले शताब्दीदेखि मुलुकको आध्यात्मिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई आकार दिँदै आएको छ । पुरातन पौराणिक कथामा उहाँको उत्पत्तिदेखि आधुनिक समयमा निरन्तर सान्दर्भिकतासम्म, भगवतीले दिव्य स्त्रीत्वको स्थायी शक्ति र भक्तजनको जीवनमा शक्तिलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । अतः पलाञ्चोकभगवती मन्दिर वरपरका अनुष्ठान, किंवदन्ती र भक्तिका माध्यमबाट देशवासीसँग गहिरो आध्यात्मिक सम्बन्धको प्रमाणका रूपमा खडा भएको देखिन्छ । मन्दिरले संरक्षण, मार्गदर्शन र आशीर्वाद खोज्नेका लागि अभयारण्यका रूपमा सेवा गरिरहन्छ । शान्त वातावरण, देवीको शक्तिशाली उपस्थिति र मन्दिरमा गरिने अनुष्ठानले शान्ति र आध्यात्मिक तृप्तिको भावना सिर्जना गर्दछ । यसमा पनि धेरै भक्तजनले आफ्नो भ्रमणका क्रममा ईश्वरसँग साक्षात्कार भएको अनुभव गर्छन् । यसरी आफ्ना आध्यात्मिक अनुभवलाई देवीको परोपकारी उपस्थितिमा श्रेय दिन्छन् ।
