किन भत्किन्छ सत्ता गठबन्धन
गठबन्धन सरकार चुनावी परिणाम हो । दल सानो होस् या ठूलो सरकारमा भाग लिने र महìवपूर्ण पद प्राप्त गर्ने अवसर गठबन्धनबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । गठबन्धनका केही नकारात्मक पक्ष पनि हुन्छ । गठबन्धन समाप्तिको समय परिस्थिति अनुकूल हुँदैन र कहिलेकाहीँ अनौठो किसिमका नाटक पनि मञ्चन हुन्छ । केही राजनेतालाई आफ्नै दलका मानिसबाट गठबन्धन छोड्न बाध्य पारिन्छ भने केही राजनेतासँग गठबन्धनलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने स्पष्ट मार्गचित्र नभएको हुन्छ
अर्थतन्त्रको दिशा
वि.सं. २०७८ मार्गबाट वस्तु आयातमा गरिएको कडाइपछि देशको अर्थतन्त्र सुधारोन्मुख देखिँदै आएको छ । गएका वर्षमा विदेशी विनिमय सञ्चितिमा कमी आएसंँगै विलासी वस्तुका आयातमा कडा गरको थियो । आयातमा गरेको कडासँगै विदेशी विनिमय सञ्चिति बढेको अवस्था छ । आ.व. २०७९।८० का पछिल्ला महिनामा वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त अर्थात् रेमिट्यान्स रकम पनि बढ्दै गएको छ । यसले गर्दा देशको शोधनान्तर स्थिति बचतमा देखिएको छ । तर व्यापार घाटामा कमी आ
उत्पादनमा आधारित अनुदान
पछिल्लो समय स्थानीय सरकारले सिंहदरबारको सिको गर्दै कृषिमा अनुदानको कार्यक्रम सञ्चालन गरेका छन् । अनुदानको रकम आफन्तलाई पोस्न सिंहदरबारको नेतृत्वबीच हानाथाप भएको चर्चा सेलाउन नपाउँदै कतिपय स्थानीय सरकारले त्यसैको सिको गर्दै रकम बाँडेका छन् । रोजगारीका लागि विदेश जान बाध्य युवा पुस्तालाई स्वदेशमै काम गर्न प्रेरित गर्दै कृषि प्रवद्र्धनका लागि भनेर दिइने अनुदानको रकम वास्तविक किसानको हातमा भने पुग्नै सकेको छैन ।
न्यायालयको नेतृत्व
राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको निर्वाचनलगायतका कार्य सम्पन्न भएर देशले गति लिने अवस्था सिर्जना भएको छ । देशका महत्वपूर्ण निकाय नै लागेर गर्नुपर्ने कार्य अब छैनन् । अब बाँकी छ त संसद्मा समितिहरू गठन गर्नेलगायतका कार्य । यो कार्य विशुद्ध रूपमा संसद्को एकाधिकारका रूपमा रहेको छ, अर्थात् यो कार्य गर्न स्वतन्त्र अन्य निकायको प्रत्यक्ष रूपमा सहयोग आवश्यक पर्दैन । समितिहरू गठन गर्न प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभा पूर्ण रूपमा सक्षम छन् ।
शान्ति प्रक्रियाका कार्यभार
संसारमा धेरैजसो मुलुकमा राजनीतिक परिवर्तनअघि शान्तिपूर्ण वा सशस्त्र सङ्घर्ष भएको हुन्छ । यही सङ्घर्षबाट राजनीतिक परिवर्तन हुन जान्छ । बिनारक्तपात राजनीतिक सत्ता परिवर्तन भएको न्यून सङ्ख्यामा मात्र पाइन्छ । नेपालमा मल्लकालीन, शाहकालीन, राणाकालीन सत्ता परिवर्तनमा पनि रक्तपात भएको इतिहास पाइन्छ । भारतमा पनि सत्ता परिवर्तनका निम्ति ठूलो रक्तपात भएको देखिन्छ । चीनमा पनि सशस्त्र युद्ध नै भएको पाइन्छ । रसियन क्रान्ति, फ्रान्सेली क्रान्ति, बेलायती क्रान्ति, युरोपमा भएका विभिन्न देशको क्रान्ति पनि सशस्त्र युद्धको दर्दनाक अवस्था इतिहासमा अङ्कित छ ।
सिकाइ प्रभावकारिता
औपचारिक, अनौपचारिक र अनियमित गरी शिक्षाका तीन किसिमका प्रारूप छन् । प्राणी जगत्मा सिक्ने र सिकाउने सम्पूर्ण कार्य यी तीन प्रारूपबाट नै हुने गर्छ । शिक्षाका थरिथरिका परिभाषा पाइन्छ । पूर्वीय संस्कृतिका महान् दार्शनिक स्वामी विवेकानन्दले मानिसभित्र लुकेर रहेको प्रतिभा उजागर हुने प्रक्रिया नै शिक्षा हो भनेका छन् । शिक्षा बाहिरबाट अप्रत्यासित प्राप्त हुने चिज हैन ।
निर्वाचन सरगर्मी
त्रिभुवन विश्वविद्यालय तथा नेपाल संस्कृतलगायतका विभिन्न विश्वविद्यालयका क्याम्पस तथा विद्यापीठमा चैत ५ गते स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु)को निर्वाचन हुँदै छ । कतै शान्तिपूर्ण रूपमा मतदानअघिका सम्पूर्ण कार्यक्रम सम्पन्न भए भने कतै विवादका बीच समाधान गरिए । थुप्रै क्याम्पसमा विवाद समाधान हुन नसकेर निर्वाचन स्थगित भएका वा निर्वाचनका लागि अर्को मिति तोकिएका पनि छन् । यद्यपि यसअघि वि.सं. २०६५ मा भएको स्ववियु निर्वाचन १४ वर्षपछि अहिले आएर हुँदै छ ।
गर्बिलो इतिहास
भर्खरै सम्पन्न निर्वाचनबाट देशले नयाँ राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति पाएको छ । यसलगत्तै अब चैत ५ गते स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन हुँदै छ । जसलाई पहिले पहिले मिनी संसद्का रूपमा महत्त्वका साथ चर्चा गरिन्थ्यो । १४ वर्षदेखि नियमित रूपमा हुन नसकेको र एक दशकसम्म ठप्प भएपछि बल्ल हुन लागेको यस निर्वाचनले आमविद्यार्थीवृत्तमा मात्रै हैन, समग्र राजनीतिक क्षेत्रमा सरगर्मी बढाएको छ । मतदानमा तीन लाखभन्दा धेरै विद्यार्थीले भाग लिँदैछन् । त्योभन्दा धेरै सङ्ख्याका लागि
मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व र सहअस्तित्व
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागको तथ्याङ्कअनुसार आ.व. २०७८/७९ मा वन्यजन्तुको आक्रमणबाट नेपालमा ५८ जनाको मृत्यु भयो, छ हजार ४७ वटा घरपालुवा पशु मारिए र ४ सय ५३ घरगोठमा क्षति पुग्यो । सोही आर्थिक वर्षमा सडक दुर्घटना, चोरी सिकारी तथा तारजालीमा परेर क्रमशः १०८, ४१ तथा २३ वटा वन्यजन्तुको मृत्यु भयो । यसरी मारिनेमा बँदेल, चित्तल तथा बाँदरको सङ्ख्या धेरै भए पनि गैँडा तथा हात्तीजस्ता संरक्षित वन्यजन्तुसमेत मानवीय कारणले मारिएका छन् । हालै विभिन्न सञ्चारमाध्यममा बाँदरका कारण बैतडीमा बसाइँ सर्ने र कालापहाड जाने क्रम बढेको, गाउँबस्ती खण्डहर बन्दै गएको तथा हजारौँ रोप
कागजी घोडा हैन प्राविधिक शिक्षा
दार्शनिक अरस्तुले भनेका छन् “शिक्षाको कार्य स्वस्थ्य शरीरमा स्वस्थ्य मनको निर्माण गर्नु हो” यसैलाई टेवा पुग्ने गरी दार्शनिक जोन लकले थपेका छन्, “जसरी बोटबिरुवाको विकास गोडमेलद्वारा हुन्छ, ठीक त्यसैगरी मानिसको विकास शिक्षाद्वारा हुन्छ” सृष्टिको प्रारम्भदेखि शिक्षा समाज एवं मानव जीवनसँग जोडिएको छ । किनभने शिक्षाको सम्बन्ध जीवनसँग छ । जबसम्म विश्वमा जीवको अस्तित्व रहिरहन्छ तबसम्म शिक्षाको प्रक्रिया चलिरहन्छ । यसर्थ किताबका पानामा छापिएर रटाइएको
मुख स्वास्थ्यमा अपनाउनुपर्ने सावधानी
सावधानी दाँत झरेर नै जाने हो भन्ने भ्रम अधिकांशमा छ । आधारभूत र गुणस्तरीय मुख स्वास्थ्य सेवा नागरिकको सुलभ र सहज पहुँचबाट धेरै टाढा छ । अधिकांश मुखका रोग र समस्याबाट ग्रसित छन् । दाँत दुखेपछि मात्र उपचार गर्छु भन्दा धेरै ढिलो भइसक्ने भएकाले बढी दुखाइ–पीडा सहनुपर्ने, धेरै पैसा खर्च हुने, समय लाग्ने मात्र नभई दाँत नै नजोगिन सक्छ । विश्वमै सबैभन्दा बढी मानव समुदायलाई सताउने नसर्ने दीर्घकालीन प्रकृतिका रोगमा मुखमा पाइने रोग पर्छन् । यी रोगले पैदा गर्ने दुखाइ, असहजता, कुरूपपना र कहिलेकाहीँ हुने मृत्युले मान्छेको गुणस्तरीय जीवनमा प्रभाव पार्दछ । यसले व्यक्ति, समाज र राज्यको जीवनमा अनावश्यक आ
रोल्वालिङ हिमनदीबाट हिमाल चियाउँदा
काठमाडौँबाट हिँडेको चौथो दिन, २०७३ कात्तिक १ गते बिहान गाइड फिन्जो शेर्पासहित हामी चार जनाले रोल्वालिङ हिमनदी नजिक रहेको ओमी च्छो (दूधपोखरी)लाई पछ्यायौँ । रोल्वालिङ उपत्यकाको बगर (मोराइन) तुसारोले सेताम्मे देखिन्थ्यो । अघिल्लो रात हामी ना गाउँ (चार हजार १८० मि.)मा बास बसेका थियौँ । हामी बसेको होटलकी आमासँग पनि पोखरीबारे जानकारी लियौँ । हिउँदमा हिउँले पुरिने विशाल बगर, सेता र खैरा ठूला ढुङ्गा तथा गेग्र्यानमा गोरेटो खुट्ट्याउन नसक्दा बाटो बिरियो ।
अब मिचिँदैन संविधान
लामो रस्साकस्सी र माथापच्चीपछि मुलुकले तेस्रो राष्ट्रपतिका रूपमा रामचन्द्र पौडेललाई पाएको छ । गत फागुन २५ गते सम्पन्न राष्ट्रपति पदको निर्वाचनमा बृहत्तर राष्ट्रिय सहमति जुटेको छ । नेकपा एमालेबाहेक कुनै पनि दलले नेपाली कांग्रेसका उम्मेदवार पौडेलविरुद्ध मत हालेनन् । परिणामतः पौडेल देशको तेस्रो राष्ट्रपति चुनिनु भएको छ ।
‘चैत ३’ को त्यो दिन
वि.सं. २०४६ को जनआन्दोलन उत्सर्गमा पुगेको बेला थियो, त्यो चैतको महिना । त्यसो त, माघ महिनामै जनआन्दोलनका कमान्डर लौहपुरुष गणेशमान सिंहको नेतृत्वमा सिंहकै निजी निवास चाक्सीबारी, क्षेत्रपाटीबाटै जनआन्दोलनको घोषणा भइसकेको थियो । त्यसपश्चात्, करिब एक महिना पुग्दानपुग्दै फागुन ७ गतेदेखि औपचारिक आन्दोलन सुरु भएको थियो । आन्दोलनको सुरुवात् हुनु के थियो त्यसअन्तर्गत सडक–सडक, गल्ली–गल्ली, चोक–चोकमा तत्कालीन पञ्चायतको विरुद्ध प्रत्येक दिन दिनभर जुलुस, कोणसभाहरू हुन्थे भने प्रायः बेलुकीपख ‘ब्ल्याक आउट’को आह्वानका साथ मसाल जुलुसहरू निस्कन्थे । त्यतिखेरै हो राजधानीवासीले सिधै तत्कालीन राजा–रानीमाथि तथानाम गालीगलौज मिसिएका अश्लील खालका समेत नारा सुनेका । डरभर कसैलाई थिएन, स–साना केटाकेटीदेखि लिएर युवा मात्रै होइन बूढापाका पनि आन्दोलनका समर्थनमा निस्फिक्री सडकमा उत्रन्थे ।
‘ब्रेन ड्रेन’को पीडा
त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट जति चाँडो विदेशिन सक्यो, त्यसलाई नै मूल उपलब्धिका रूपमा हामीले लिने गरेका छौँ । पीआर पाइयोस्, विदेशी नागरिक भइयोस्, त्यसैमा वीरता ठान्दै संसार जितेको महसुस गर्ने अभ्यासमा नेपाली अभ्यस्त भएका छन् । हो, देशमा रेमिट्यान्स भित्रिएको छ । नेपालको अर्थतन्त्रमा सबैभन्दा ठूलो योगदानकर्ता बनेको छ । मानिसलाई बसाइँ सर्ने अधिकार छ, यो नैतिक मुद्दा हुनु हुँदैन । हामी सबै व्यक्ति हौँ, आफ्ना लागि कहाँ जाने भनेर छनोट गर्न हामी स्वतन्त्र पनि छौँ तर त्यसो भनेर देश छाड्दैमा सबैथोक प्राप्त हुन्छ भन्नु गलत हो । विदेशमा पनि कठोर सङ्घर्ष गर्नैपर्छ ।
छाया अर्थतन्त्र तगारो
विगत वर्षहरूको आर्थिक वृद्धिदर र अघिल्लो वर्षको अवस्था हेर्दा अहिले नै मुलुकले काँचुली फेर्न सक्ने अवस्था छैन । देशको आर्थिक सूचकमा सुधार आउन सकेको देखिँदैन । आर्थिक वर्ष २०२३/२४ र २०२९/३० मा आर्थिक वृद्धि ऋणात्मक थियो । त्यसपछि आर्थिक वर्ष २०३६/३७ मा १ दशलमव ५ प्रतिशतले आर्थिक वृद्धि ऋणात्मक भएको थियो ।
सन्तुलित कूटनीतिक सम्बन्ध
नेपालको समसामयिक राजनीति बदलिएको छ। प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले राष्ट्रपतिमा नेकपा एमालेलाई समर्थन गर्न नसक्ने अडानपछि सत्ता समीकरण भत्कियो। परराष्ट्रमन्त्रीको जेनेभा भ्रमण अन्तिम अवस्थामा रोकिएपछि नेकपा एमाले सरकारबाट बाहिरियो। आन्तरिक राजनीतिको रस्साकस्सी कूटनीतिक क्षेत्रमा देखियो। सत्ताबाट बाहिरिने वित्तिकै नेकपा एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले राष्ट्रियताका सन्दर्भमा चिन्तित हुँदै सार्वजनिक मन्तव्यमार्फत मुस्ताङमा विश्वविद्यालय निर्माणको अनुमति दिनुभित्रको रहस्य के हो भनेर प्रश्न उठाउनुभयो। तुरुन्तै सरकारले वक्तव्यमार्फत यसको खण्डन ग-यो।
कोशी प्रदेशले उठाउनुपर्ने मुद्दा
करिब ६ वर्षको सकसपछि प्रदेश नम्बर १ ले नाम जुराएको छ–कोशी। नवनियुक्त मुख्यमन्त्री हिक्मत कार्कीले हिम्मत गरेर प्रदेशको न्वारान गराउनुभएको छ। प्रदेश सभाका ९३ मध्ये ८२ सांसदको समर्थनमा ‘कोशी’ नामकरण भएकोमा खुसीयाली बिदा पनि मनाइएको छ। राजधानीको विषय यसअघि नै टुङ्गिसकेको छ। २३ वैशाख २०७६ मा नै प्रदेशको राजधानी विराटनगर भइसकेको छ। नामकरणको विषयमा पहिचानवादीको असन्तुष्टि भने कायम छ। आन्दोलन चर्किएको छ।
बैङ्किङ क्षेत्रको कार्यदिशा
अर्थतन्त्रमा बैङ्किङ क्षेत्रले मुख्यतया वित्तीय मध्यस्थताको काम गर्छ। बचतकर्तासँग बचत सङ्कलन गरी लगानीकर्ताका लागि कर्जाको रूपमा वित्तीय साधन उपलब्ध गराउँछ। यसले गर्दा अर्थतन्त्रमा पुँजी निर्माण भई उत्पादन, रोजगारी, आम्दानी बढी समग्र आर्थिक वृद्धि बढ्ने गर्छ। तसर्थ, बैङ्किङ क्षेत्रको विकासका लागि सबै देशले प्राथमिकता दिने गर्छन्। हुन त वित्तीय मध्यस्थताको काम बैङ्किङ क्षेत्रबाहेक पुँजी बजार र सम्झौतित बचत सङ्कलन गर्ने संस्थाले पनि गर्छन्। तर यिनीहरूले बैङ्किङ क्षेत्रको कार्यलाई प्रतिस्थापन नै गर्न भने सक्दैनन्। बैङ्किङ प्रणालीमा बचत र कर्जासँगै भुक्तानी प्रणाली सञ्चालनका साथै निक्षेप र कर्जा सिर्जना गर्ने क्षमता रहेको हुन्छ।
अस्थिरताको मानक
पछिल्लो एक दशकमा सम्भवतः धेरै प्रयोग गरिने शब्दावलीमध्येको एक हो–राजनीतिक स्थिरता। नेपाली नागरिकका अनेकौँ चाहनामध्येमा पनि एक हो स्थिरता। दल स्थिरता दिने वाचासहित २०७४ र २०७९ को चुनावमा गए। चुनावपछिका राजनीतिक गतिविधि हेर्ने हो भने समस्या जस्ताको तस्तै छन्। नेताहरूको वचन र व्यवहारको तालमेल मिलेन, अङ्कगणित र भागबन्डा मौलायो भने नागरिकका स्वाभाविक अपेक्षामाथि मौनता साधियो। निराशा बढ्दो गयो।
मधेशमा सङ्घीयता कार्यान्वयन
नेपालको संविधानबमोजिम नेपालमा सात प्रदेश, ७७ जिल्ला एवं ७५३ स्थानीय तहको व्यवस्थासहित सङ्घीयता कार्यान्वयन सुरु गरिएको पाँच वर्ष पूरा भएको छ । सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहका विधायिका र सरकारले पहिलो कार्यकाल पूरा गरी दोस्रो कार्यकाल सुरुवात गरेका छन् । पाँच वर्षको अनुभवपछि नेपाली जनतामा सङ्घीयताप्रति मिश्रित दृष्टिकोण देखापर्न थालेको छ । कतिपय नागरिकले सङ्घीयतालाई नेपालको दिगो शान्ति, समृद्धि र विकासका लागि अपरिहार्य प्रणालीको रूपमा बुझ्छन् भने कतिपयले यो प्रणालीलाई बोझिलो, खर्चिलो, अनुत्पादक तथा नेपालको मौलिकता विपरीत परनिर्देशित प्रणालीको रूपमा अथ्र्याउने गरेका छन् ।
जागरुक उपभोक्ता
सन् १८१७ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा एक मुद्दामा प्रधानन्यायाधीश जँन मार्सलको न्यायिक व्याख्यामार्फत कुनै पनि वस्तु वा सेवाको खरिद वा उपभोग गर्नुअघि उपभोक्ता नै सचेत हुनुपर्ने सिद्धान्त प्रतिपादन भएको थियो । सन् १९३२ मा बेलायतको हाउस अफ लर्डस्ले उत्पादित वस्तुको हेलचेक्य्राइँका लागि उत्पादक नै जिम्मेवार हुनुपर्ने मान्यतालाई स्वीका-यो । सन् १९६२ मार्च, १५ मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति जोन अफ केनेडीले कांग्रेसमा ‘कस्टमर बिल अफ राइट’ पेस गरी उक्त विल स्वीकृतपश्चात् उपभोक्ता सन्देश स्वरूप सुरक्षा, सूचना, छनोट र सुनुवाइका चार अधिकार प्रक्षेपण गरिदिएपछि उपभोक्ताका अधिकारको कानुनी व्यवस्थामा वि
अस्थिरताले अस्तित्वमै प्रहार
‘तपाईंको व्यवहार कालान्तरमा चरित्रमा बदलिन्छ।’ –अल्बर्ट आइन्स्टाइन नेकपा एमालेको नेतृत्वमा केपी शर्मा ओली स्थापित हुनुभएको एकदशक पुग्न केही महिना बाँकी छ। २०७० को असार मसान्तमा भएको नवौँ महाधिवेशनबाट झिनो मतले अध्यक्षमा अविजित ओलीले दशौँ महाधिवेशनमा आफ्ना स्पर्धी नै बाँकी राख्नु भएन। पार्टीका वरिष्ठ नेताहरू पाखा लागेकाले ओलीसँग प्रतिस्पर्धामा उत्रनु भएका समकालीन नेता डा. भीम रावल
प्रदेश नामकरणपछि काम
नेपालका अन्य सबै प्रदेशले गत वर्षसम्म आआफ्ना प्रदेशका न्वारान गरिसके पनि प्रदेश नं १ ले यही फागुन १७ गते मात्र आफ्नो नामकरण गरेको छ। ‘कोशी प्रदेश’ भनी नाम राखिए पनि वास्तवमा त्यो ‘कौशिकी नदी’ स्रवण क्षेत्र हो। नियमले ‘कौशिकी’ तत्समबाट तद्भवका रूपमा चलाउनुपर्ने त ‘कोसी’ हो तर पनि प्रदेश नं १ प्रदेश सभाले ‘कोशी’ नै पारित गरेपछि ‘कोसी’ चलाउन पनि त मिलेन। ‘कोसी’ राउटेहरूले बनाउने सन्दुस वा मधुस पनि हो। शब्द वा पदावलीको प्रयोगमा यस्ता खालका परिवर्तन आइरहन्छ र सरका
नयाँ राष्ट्रपतिसँग जनअपेक्षा
सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको तेस्रो राष्ट्रपतिको रूपमा रामचन्द्र पौडेलले सोमबार पदभार ग्रहण गर्नुभएको छ। नेपाली कांग्रेसको उम्मेदवार र सत्ता गठबन्धन दलको समर्थनमा उहाँ नेपालको राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए पनि विजयीभएपश्चात् अब उहाँ गठबन्धनमा रहेका दलको मात्र रहनु भएन। पौडेल उहाँको विपक्षीमा मतदान गर्ने नेकपा एमाले र सिङ्गो तीन करोड जनताका साझा अभिभावक हुनुभएको छ।
