मनकामनाका सिद्ध
जसरी मनकामना एउटा तीर्थस्थलका रूपमा प्रसिद्ध छ, उसैगरी मनकामनामा नित्य पूजा सुरु गर्ने गोरखाली राजा राम शाहकालीन सिद्ध लखन थापामगर पनि प्रसिद्ध छन् । खास नाम लक्ष्मण भए पनि लखन थापाबाट परिचित उनी एक चामत्कारिक सिद्ध थिए । उनले त्यस बेला राम शाह र उनकी रानीको विश्वास जितेका थिए ।
कला विज्ञानका डाक्टर
नेपाली स्कुलिङमा कला विद्यार्थी तयार नपारिएसम्म नेपाली कलामा मौलिकता ल्याउन सकिँदैन।” कला विज्ञानका डाक्टर रामकुमार भौकाजीका जीवन भोगाइ, सिकाइ, प्रयोग, अध्ययन र अनुसन्धानका निष्कर्ष थिए यी। तत्कालीन शोभियत सङ्घमा कलाको विद्यावारिधिपछि नेपाल फर्केर डा. भौकाजीले नेपाली कलाको जग खोतल्न, खोज्न थाल्नुभयो। त्यही जगको आडमा नेपाली कला शैलीको विकासे गोरेटो खन्न तल्लिन हुनुभयो। यद्यपि त्यो गोरेटोमा पूर्णविराम लगाएर साउन ५ गते हामीबाट बिदा हुनुभएको छ, डा. रामकुमार भौकाजी।
ड्रागन खेतीको मोह
एक वर्षअघि देश कोरोनाको चपेटामा थियो। कोरोनाको रोकथाम र न्यूनीकरणका लागि गरिएका निषेधाज्ञा र बन्दाबन्दीले घरमै थुनिएर बस्नुको विकल्प थिएन। त्यस बेला कतिपय व्यक्ति सामाजिक सञ्जालमा भुले भने कतिपयले फुर्सदको समयको सदुपयोग गरे। पेसाले स्वास्थ्यकर्मी रहेका सुर्खेतका ३२ वर्षीय हीराबहादुर मगर पनि कोरोनाको बेला क्वारेन्टाइनमा बस्दा मोबाइलमै व्यस्त रहनुभयो। क्वारेन्टाइनमा बस्दा धेरै जना टिकटक, फेसबुकमा रमाए। हीराले भने फेसबुक, टिकटकमा भुल्नुभन्दा युट्युबमा ड्रागन फ्रुट खेतीका बारेमा जानकारी लिन थाल्नुभयो। ड्रागन खेती उहाँको रुचिको विषय पनि थियो। त्यसैले उहाँले खेती कसरी गर्ने ? कस्तो ठाउँमा फस्टाउँछ ? आदिबारे जानकारी युट्युबबाटै लिनुभयो।
बीपी अग्रमनका ऊर्जा
बीपी कोइरालाका दुई वटा भनाइ, जो सधैँ चर्चामा पनि रहे र जसलाई सधैँ विवादित बनाउन एउटा पक्ष लागिरह्यो, ती भनाइ आज पनि अत्यन्त सान्दर्भिक रहेका छन् । ‘राजा र मेरो घाँटी जोडिएको छ’ भन्ने भनाइ र ‘पञ्चहरू काँग्रेससँग नतर्स, काँग्रेसहरू पञ्चहरूसँग नझस्क’ भन्ने बीपीको तत्कालीन समयलाई दिशाबोध गर्ने भनाइहरू अहिलेको अवस्थामा पनि मननीय छन् । समकालीन राजनीतिको विश्लेषणका आधारमा बीपीले व्यक्त गरेका यी भनाइहरूको मर्म बुझ्दै त्यसको गहनतामा पुगेर आत्मबोध गर्न सक्यौँ भने हामीलाई समाजको समकालीन अवस्थाको विश्लेषण गर्दै समस्याको पहिचान गर्न र ती समस्यालाई सम्बोधन गर्नका लागि राष्ट्रिय एकता निर्माण गर्न मद्दत पुग्ने छ ।
तिमी अर्थात् उज्यालो (कविता )
तिमीले चिनाएको देशको झण्डा हातमा उठाएर म आज नागरिक बनेको छु तिमीले रचेको इतिहास पढेर खोल्सा, खोँच र गोरेटाहरू अनि आफ्नै अनुहार चिन्ने भएको छु
आमाको आशा (कविता )
बालक छोरा सोध्छ – “आमा ! मैले धेरै पढेर के गर्ने ?” “बाबुु, ठूलो ज्ञानी मान्छे बन्ने” तर विडम्बना छोरो ठूलो भयो, पढेर ज्ञानी बनेन पैसा कमायो घमण्डी पो बन्यो ।
गजल
चट्ट कपाल कोरेर बेँसीतिर झरेरतिमीलाई भेट्न आएको मन परेर । चित्त मेरो दुःखायौ कान्छी तिमीले नजिक बस्न खोज्दा पर–पर सरेर ।अरूको जोडी हेर कति मिलेको बसेका छन् मन अनि तन जोडेर । तिम्रो शरीरमा त मैले छुनै नहुने गल्ती भयो तिमीसँग माया गरेर । धेरै फुर्ती नलाऊ तिम्रो त्यो बैँसको पात झरेभैmँ एकदिन जान्छ झरेर ।
विकल्प [कथा]
हिजोअस्तिदेखि दिन धुम्म भइरहेको थियो । न त उघ्रिन सकेको थियो न त पानी नै पर्न । आज साँझ भने हुरी चल्न थल्यो । यसले ठूलै वितण्डा मच्चाउने पो कि भन्ने पनि लाग्यो । ‘ड्याङ ड्याङ’ झ्यालहरू एकआपसमा ठोक्किन थाले । ऊ उठ्छे, झ्याल लगाउँछे, ढोका थुन्छे । हुरी कम भएको हो वा अझै चल्छ पत्तो छैन तर लाग्छ अब हुरी रोकिन्छ । ‘टिक टिक टिक’ घडीको आवाज आइरहेको छ । आफू आफैँभित्र बन्द भई विचार शून्य भएकाले उसलाई लागेको थियो समय रोकिएछ तर होइन, रातको १० बजिसकेछ । विवेकलाई फोन गरी । उसलाई थाहा थियो फोन उठ्दैन भनेर तर झिनो आशाको त्यान्द्रोले उसलाई बाँधेको थियो ।
नारी सङ्घर्षको कथा
अचेल विदेश भ्रमणका अनुभवलाई समेटेर पनि उपन्यास लेखिएको पाइन्छ । यसक्रममा विमला अधिकारी देवकोटाले स्वदेश र विदेशको सामाजिक परिवेशलाई समेटेर ‘मनकली’ उपन्यास प्रकाशन गर्नुभएको छ । रोजगारीको क्रममा लामो समय इजरायल बस्दा उपन्यासकारले भोगेका र देखेका परिवेशलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर यो उपन्यास लेखिएको हो । विदेश जान नेपाली युवालाई बाध्य पार्ने नेपालको वर्तमान परिस्थितिको पनि यसमा सुन्दर वर्णन गरिएको छ ।
पर्वैैपर्वको महिना
साउन महिना वर्षभरिमा सबैभन्दा सरस, सुन्दर र सजल मानिन्छ । यो महिना मनोरम र मनोहर पनि मानिन्छ । महिनाभरि दिनरात पानी परिरहने भएकाले गर्मीको अनुभव हुँदैन । आकाशमा बादल लुकामारी खेलिरहेको हुन्छ । तसर्थ घामछायाँको छवि पनि दर्शनीय हुन्छ । शीत र तापमा समन्वय देखिन्छ । साहित्यकारका लागि पनि प्रेरणाको स्रोतका रूपमा यो महिनाले प्रसिद्धि प्राप्त गरिसकेको छ ।
अस्ट्रेलियामा नेपाली सिनेमा
कुनै समय प्रवासमा नेपाली सिनेमाको प्रदर्शन एकादेशको कथाजस्तै थियो । नयाँ त परै जाओस्, पुराना चलचित्र पनि कर्मभूमिमा हेर्न पाइँदैनथ्यो तर आज सिनेमामा भित्रिएको नयाँ प्रविधिले असम्भव ठानिएका कुरा पनि सम्भव तुल्याएको छ ।
किरात राईको मातृथलो
तुवाचुङ ?,’ मुन्दुम अध्येता भोगीराज चाम्लिङको भनाइ छ, “किरात राई समुदायको सम्मानित मातृथलो हो । तुवाचुङलाई सत्य, शक्ति, सभ्यता, ज्ञान र सीपको पवित्र थलो मानिन्छ ।” ज्ञान र सीप विकासको थलो भएकाले तुवाचुङ पुग्ने जो कोहीले मातृहरूसँग ज्ञान माग्ने गर्छन् । त्यति मात्रै होइन, मातृहरूको श्रद्धा गर्दै बुद्धि–विवेक माग्नसमेत बिर्संदैनन् ।
‘सुपरहिट’ गीतको सम्झना
वरिष्ठ गीतकार किरण खरेलले आफ्नो जीवनको अधिकांश समय नेपाली गीत तथा सङ्गीतको क्षेत्रमा बिताउनुभयो । उहाँलाई नेपालको सदावहार गीतकारका रूपमा पनि चिनिन्छ । उहाँले लेख्नुभएका कैयौँ गीत आज पनि जनजिब्रोमा झुन्डिएका छन् । खरेलका गीतहरू नारायणगोपाल, तारादेवीलगायत ख्यातिप्राप्त गायक÷गायिकाले गाउनुभएको छ । यसैगरी उहाँले धेरै नेपाली चलचित्रका लागि पनि गीत लेख्नुभएको छ ।
राजकुमारका डोला
तत्कालीन राजा पृथ्वीनारायण शाह १४ वर्ष पुगेपछि डोला (विवाह गर्नका लागि अन्यत्रबाट घरमा ल्याएर राखिएकी कन्या) का सन्देश ह्वारह्वार्ती आउन थाले । तिनताक राजकुमार विवाहयोग्य भएपछि डोलाका सन्देश आउँथे । यस्ता सन्देश ल्याउने काम ब्राह्मण लमीले गर्थे । पुरस्कारको लोभमा पनि यो काम गरिन्थ्यो । सामान्य राजा–रजौटाका छोरी डोला ल्याएर पृथ्वीनारायणको बिहे गराउने पक्षमा महारानी चन्द्रप्रभा र कौशल्या थिएनन् । मकवानपुरे राजा माणिक्य सेनका छोरा हेमकर्णकी कन्या इन्द्रकुमारीसँग बिहे निश्चित भयो । डोलामैयाँसँग मकवानपुरमै बिहे भयो । डोलालाई आफ्नै राज्यमा झिकाएर बिहे गर्ने चलन हुन्थ्यो । तर पृथ्वीनारायण डोलामैयाँकै राज्यमा बिहे गर्न पुगे । उमेरको कारण देखाएर हेमकर्णले कन्यालाई गोर्खा पठाउन चाहेनन् र पृथ्वीनारायण डोलाबेगर गोर्खा फर्किनुप-यो । केही समयपछि वधु लिन पुनः मकवानपुर पुगे (श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी : बाबुराम आचार्य) । पृथ्वीनारायण शाहले दिव्य–उपदेशमा हेमकर्णका छोरा दिग्बन्धनलाई “डोला पनि लैयाउ, नेपाल पनि देषि आउ भनि मकवानपुर गँञु र पुग्यापछि दिकवन्दनसेनलाई यवटा कुराको करेउलि (करकाप वा अड्डी) लिएर भने यकदन्ता हाति र नवलाषि हिराको हार दिन्छौ भने डोला पनि लैजाला दिन्न भन्या काढि तरवारसित पनि लैजांला” भनेको कुरा उल्लेख छ । तर उनी डोला नलिई फर्किए ।
प्रेमको लय (कविता)
ऊ छ, उसको हल्ला छ । ऊ छ र’त यो दिन छ उसको हल्ला छ र’त यो साँझ छ /यो बिहान छ
गजल
उड्यो उड्याथ्यो रङहरू फिका थियो दिल मेरो दुख्यो दुख्याथ्यो बल्किएर छातीभित्र खिल मेरो । चिर्दै निशा, ज्योति बोकी आयौ मधुर मुस्काउँदै तिम्रो आगमनसँगै भयो जीवन झिलमिल मेरो ।
विभ्रम [कथा]
मोटरसाइकलको गति अघिभन्दा स्वाट्टै घटे पनि मनभित्र विशृङ्खलित कुरा खेल्ने क्रम भने झन्झन् बढेर गएको थियो । ह्वात्तै बढेको मुटुको ढुकढुकी अझै सामान्य बन्न नसकिरहेकै अवस्थामा उसले एउटा निश्चय ग-यो– अब बढीमा घर पुग्नका लागि २० मिनेट समय लाग्नेछ । त्यसपछि हातमुख धोएर शुद्ध कपडा फेरेपछि यही बाटो हुँदै ऊ त्यही पीपलको फेदमा गएर दुवै हात जोड्दै क्षमायाचना गर्नेछ जहाँ एकैछिनअघि ऊ लडेको थियो । बूढो पीपलले माफी दिने कुरामा ऊ जति आशावादी थियो, त्योभन्दा बढी आफू श्रापित भएकोमा विश्वस्त पनि । यो झिनो आशा र बलियो विश्वासबीचको द्वन्द्वमाथि बलशाली बनेर अघि भर्खरैको दुर्घटनाले तन र मन दुवैलाई तरङ्गित बनाउने क्रम भने रोकिएको थिएन ।
शिक्षाका अथक अभियन्ता
शिक्षकको सीप र क्षमताको प्रयोग गर्दै धेरैले जीवनको लामो यात्रा तय गर्छन् तर शिक्षक जहाँको तहीँ रहन्छ । देवीप्रसाद पराजुलीले पनि अनेकौँ दुःखकष्ट सहेर गाउँमा स्कुल खोल्नुभयो । ३२ वर्षसम्म अनवरत रूपमा त्यही स्कुलमा प्रधानाध्यापकको जिम्मेवारीमा रहनुभयो । हजाराँै विद्यार्थीलाई शिक्षाको दियोले प्रज्वलित गराइदिनुभयो । विद्यार्थीलाई देश विदेशसम्म उड्न सक्ने गरी शिक्षारूपी पखेटा हालिदिनुभयो । आफू भने उमेरले साथ दिँदासम्म दुर्गममा रहेको सोही स्कुलको विकासमा निरन्तर खटिइरहनुभयो । पराजुलीको सम्मानमा चेला, समकक्षी तथा इष्टमित्रको संयुक्त प्रयासमा हालै प्रकाशन भएको छ– ‘हेडसर देवीप्रसाद पराजुली’ । यस पुस्तकले शिक्षाको विकासमा उहाँको समर्पणलाई जनसमक्ष ल्याएको छ ।
भँगाहाको त्यो राँगो !
२०५६ सालमा महोत्तरी जिल्लाको प्रशासकीय पगरी सम्हाल्ने मौका पाएको थिएँ । त्यतिबेर आसन्न निर्वाचन सम्पन्न गराउनुपर्ने प्रमुख पदीय दायित्व थियो । पहाडमा थुप्रै चुनाव गराए पनि त्यस जिल्लामा भर्खर खटिएका हामी सबै सुरक्षा प्रमुखलाई तराईको अनुभव थिएन । त्यसैले हाम्रासामु चुनौतीका चाङहरू महाभारत पहाड बनेर ठडिएका रहेछन् । सरुवा भएर जानेबित्तिकै स्थानीय शिक्षक, व्यापारी, नेता, सन्तमहन्त र भद्रभलाद्मीसँग कुराकानी गर्दा पो चुनाव सम्पन्न गराउने काम चानचुने होइन भन्ने थाहा भयो । अनि त चुनावमै केन्द्रित भएर बारम्बार बैठक बस्न थाल्यौँ ।
खेलाडीलाई भविष्यको चिन्ता
अध्ययन, अध्ययनपछि आकर्षक तलबसहितको काम तथा उच्च जीवनस्तरको लालशाले विदेश जाने नेपाली दिन प्रतिदिन बढ्दैछन् । नेपालीका लागि विदेश जानु भनेको एउटा ‘संस्कार’ नै बनिसक्यो भन्दा फरक पर्दैन । अमेरिका, अस्ट्रेलिया, युरोपेली देश तथा खाडीलगायत मुलुकमा धेरै नेपाली जाने गरेका छन् । यसरी जानेहरू कोही उतै पलायन हुन्छन् भने कोही स्वदेश फर्कन्छन् । अमेरिका, अस्ट्रेलिया र युरोपेली देश जानेमध्ये धेरै उतै बस्छन् भने अन्य मुलुकमा जानेहरू स्वदेश फर्कन्छन् । विशेषगरी काम र अध्ययनका लागि नेपाली विदशे जाने गर्छन् । यसरी विदेश जानेमा नेपाली खेलाडी पनि पर्छन् । नेपालमा खेलेर के नै हुन्छ र ! भन्ने नकारात्मक सोच र असन्तुष्टिले नेपाली खेलाडी विदेश पलायन हुने गरेका छन् ।
सहरमा तीन नाटक
नेपाली रङ्गमञ्च अहिले फेरि चलमलाउन थालेको छ । नाटककार लाई भ्याइनभ्याई छ । काठमाडौँका प्रायः नाटकघर अहिले भरिभराउ देखिन्छन् । विभिन्न स्वादका नाटक अहिले नाटकघरमा मञ्चन हुन थालेका छन् । दर्शकमा नाटक हेर्ने उत्साह र जाँगर थपिँदै गएको छ । चलचित्रमा भन्दा अहिले नाटकमा धेरैको लगाव बढेको पाइन्छ । नाटकघरमा अहिले केही नाटक मञ्चन भइरहेका छन् । ‘ऐया माया’, ‘इन्साइड/आउटसाइड–फो’ र ‘कनन हरलता’ अहिले मञ्चन भइरहेका नाटक हुन् ।
सम्पदाले सम्पन्न तानसेन
नेपालको लुम्बिनी प्रदेशमा पर्ने पाल्पा जिल्ला ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक एवं पुरातात्त्विक सम्पदाले भरिपूर्ण छ । यो जिल्ला काठमाडौँबाट ३०० किलोमिटर र पोखराबाट १२९ किलोमिटरको दूरीमा अवस्थित छ । २७.३४ डिग्रीदेखि २७.५७ डिग्री उत्तरी अक्षांश र ८३.१५ देखि ८४.२२ डिग्री पूर्वी देशान्तरमा यो जिल्ला फैलिएर रहेको छ । पाल्पाको सदरमुकाम तानसेन काठमाडौँ र ललितपुरपछिको तेस्रो तथा पहाडी जिल्लाका नगरपालिकामा पहिलो नगरपालिका हो । २००७ सालमा तानसेन नगरपालिका भएको थियो । यो नगरपालिकाको उत्तरतर्फ कालीगण्डकी करिडोर र दक्षिणतर्फ सिद्धार्थ राजमार्ग रहेको छ । धरातलको हिसाबले पाल्पालाई महाभारत शृङ्खला, भित्री मधेश, चुरे पर्वतमाला र बाहिरी मधेश गरी चार क्षेत्रमा विभाजन गर्न सकिन्छ । ज्यादै सुन्दर भूपरिदृश्यका रूपमा रहेको तानसेन सहरलाई ‘पहाडकी रानी’ भनेर पनि चिनिन्छ । श्रीनगर पहाडको फेदीमा रहेको तानसेन ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक रूपमा जति महत्त्वपूर्ण र विविधतापूर्ण छ, भौगोलिक दृष्टिकोणले पनि उत्तिकै आकर्षक स्थलका रूपमा परिचित छ । पुरानो नेवार बस्ती, मठमन्दिर, व्यापार, परम्परागत धातुकला शिल्प र ढाका टोपीका लागि यो जिल्ला प्रसिद्ध छ । काठमाडौँ उपत्यका बाहिरका महत्त्वपूर्ण सम्पदा बस्तीहरूमध्ये तानसेन पनि एक हो ।
होस गर है प्रिय [कविता]
बडो जतनका साथ बुनेकी छु मैले मेरो हृदयको तानमा तिम्रो र मेरो प्रेमको सप्तरङ्गी रुमाल होस गर है प्रिय ! तिम्रो छुवाइले कतै दागी नबनाओस् मेरो त्यो पवित्रतम सिर्जनालाई ।ठूलो प्रयत्नका साथ दबाएर राखेकी छु मैले मनभित्रै तिमीप्रतिको मेरो तीव्र अनुरागलाई आफ्नो अभिसारको चाहनालाई खुला रूपमा व्यक्त गर्नुअघि होस गर है प्रिय ! त्यसले कतै उफानमा नल्याओस् मैले हृदयको अन्तस्तलमा दबाएर राखेको मेरो तिर्सनालाई ।कुनै त्यस्तै उपयुक्त र मधुर क्षणमा तिमीलाई नै अर्पण गर्न भनी मेहनतका साथ तयार पारेर राखेकी छु मैले मेरो यो देहको सम्पदालाई उन्मादको हुट्हुटीमा यसलाई बलात् किचिमिची पार्नुअघि होस गर है प्रिय ! तिम्रो त्यो क्षणिक आवेशले ओझेलमा नपारिदेओस् स्त्री–पुरुष सम्बन्धका सबै रोमाञ्चक, अर्थपूर्ण र शाश्वत आयामहरूलाई ।
प्रिय दुश्मन (कविता)
अचानक हराएर आफ्नो होश भक्कानिँदै डाँको छोडेर रोएको त्यतिकै हुँदै होइन–अरूको अगाडि !