विषयवस्तुको विविधता हुँदाहुँदै पनि मूल रूपमा कवि सुष्मा दाहालले आफ्नो पहिलो कविता सङ्ग्रह ‘मध्यान्तर’मा नेपाली समाजमा महिला हुनुको नियतिभित्र लुकेका सूक्ष्म पहेलीलाई मुखरित गर्नुभएको छ । पूर्वी पहाड तेह्रथुममा जन्मी हुर्कनुभएकी सुष्माको मध्यान्तर विसं २०७९ मा प्रकाशित पचास वटा गद्य कविताको सङ्ग्रह हो । सुष्माका कविताले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा स्वतन्त्रताको आराधना गरेको पाइन्छ । नेपाली समाजमा सुष्मा जस्ता पढेलेखेका र पेसा व्यवसायमा संलग्न महिला दोहोरोतेहेरो भूमिकामा हुन्छन् । सुष्मा आफैँ शिक्षण कर्मभित्र जागिरे जीवन बिताउनु हुन्छ, परिवारको हेरचाह गर्नुहुन्छ र सार्वजनिक वृत्तमा आएर साहित्य सिर्जना तथा अभियानमा संलग्न हुनुहुन्छ । यी बहुल भूमिकाहरूले आफ्नो अस्तित्वमा स्वतन्त्रताको यथेष्ठ अभ्यास हुन नपाएको प्रतिव्रिmया स्वरूप सृजनात्मक विद्रोहका रूपमा कविता लेख्नुहुन्छ । त्यस्तो विद्रोहमा कतै प्रतिबद्धता, कतै कुण्ठा र कतै नैराश्यको प्रस्फुटन भएको पाइन्छ ।
रजस्वला नारी शरीरको प्रकृति हो । परम्परागत सङ्कथनले यो प्रकृतिलाई सहजतापूर्वक बुझ्दैन । सुष्माले प्रथम रजस्वलालाई जीवनको उर्वर समयको सुरुवात भन्दै छोरीलाई शुभकामना दिनुभएको छ । ‘पहिलो महिनावारी’ शीर्षकको यो कविता स्वतन्त्रता प्रेमको एक उदाहरण हो । वर्गीय असमानताको दूरी अन्यायोचित रूपमा फराकिलो भएको समाजमा अति विपन्न समुदायको सङ्कटग्रस्त दैनिकीलाई व्यक्त गर्दै सुष्मा वर्ग विभेदयुक्त आर्थिक प्रणालीबाट समाज स्वतन्त्र होस् भन्ने कामना गर्नुहुन्छ । ‘दिलमा अट्नेहरू’ कविताबाट तलका हरफहरू यो कामनाका प्रमाण हुन् :
असाध्यै प्रेम त म उनीहरूलाई पो गर्छु
जसको बिहान बेलुकी छाक छुट्टिँदैन
गर्मी, जाडो, दिन, रात छुट्टिँदैन
मौसम जति बदलिए पनि आङको झुत्रो बदलिँदैन । (३२)
‘अदृश्य चिता’ कवितामा सुष्माले सपना र अभीप्साको आराधना गर्नुभएको छ । सपनाहरू विकराल रूपमा विघटित भए भने उहाँ लेख्नुहुन्छ, “कस्ने छु आफ्नै कोमल हातहरूले आफ्नै घाँटी” (४८) । यस्तो अभिव्यक्ति यही समाजभित्र सार्वजनिक वृत्तको खोजी गरिरहेका महिलाको प्रतिनिधि आवाज हो । कतिपय महìवाकाङ्क्षी मान्छेहरू सपनाको मृत्युमा आफ्नै भौतिक मृत्युलाई जोड्छन् ।
नारी स्वतन्त्रताको विषय उठ्नेबित्तिकै मातृविम्ब र महिला ‘प्रिकर्सर’ सान्दर्भिक भएर आउँछन् । पितृसत्ताले पितृविम्बको खोजी गर्छ भने मातृसत्ताले मातृविम्बको खोजी गर्छ । ‘नारीशक्ति र यथार्थता’ शीर्षकको कवितामा सुष्माले गार्गी, मैत्रेयी, राजेन्द्रलक्ष्मी, वृषभानुदेवी, वसन्तावती आदिलाई ‘प्रिकर्सर’ मान्नुभएको छ । चाखलाग्दो कुरा, यी सबै महिला प्रिकर्सरहरू सुष्माले भारत वर्ष र नेपालको इतिहासबाट लिनु भएको हो ।
घर्किसकेको विगत, घसिँ्रदै गरेको वर्तमान र अनिश्चित भविष्यसहित आफ्नै गन्तव्य हराएको व्यक्तिको भोगाइ ‘मध्यान्तर’ हो भन्ने आशय सुष्माले ‘गोरेटो हराएपछि’ भन्ने कवितामा व्यक्त गर्नुभएको छ । आफ्नै अस्तित्वप्रति सचेत र पढालेखा तर पेसासँग असन्तुष्ट महिलाको प्रतिनिधि स्वरका रूपमा यसलाई बुझ्न सकिन्छ ।
वर्गीय असमानताकै जगमा मानिसको स्वतन्त्रता कुण्ठित हुन्छ । वर्गीय असमानता यस्तो जग हो, यसले मानिसको मृत्युको कारणलाई दुःखदायी बनाउनुका साथै मरिसकेपछिको मृत्यु संस्कारलाई पनि टिठलाग्दो बनाउँछ । वर्गीय हैसियतको भिन्नता अनुसार नै मृत्यु पनि वर्गीय हुन्छ भन्ने आशय सुष्माको ‘विभेद’ शीषकको कविताले बोकेको छ । उहाँ लेख्नुहुन्छ :
न कात्रो मिल्छ न जल्ने चिता
मिल्दैन सबलाई समाधि पनि समान
न मिल्छ आगो न मिल्छ पानी
मृत्युको पनि हुन्छ अचेल यहाँ मानहानि (१२१)
पितृसत्तात्मक सोचले महिलालाई एक विशेष प्रकारको ढाँचाभित्र हेर्ने, देख्ने र बुझ्ने गर्छ । छोरी भएपछि त्यो ढाँचाभित्र उपयुक्त हुन विशेष सोमत र लक्षणको अपेक्षा गरिन्छ । ‘आमा म आतङ्ककारी बन्छु’ भन्ने कविताको सुरुमा नै सुष्मा छोरीको अस्तित्व “औपचारिक बलात्कारबाट सुरु भएको रहेछ” भन्छिन् (१०६) । छोरीको पहिलो रुवाइबाट नै ‘लाक्षणिक विभेदहरू’ सुरु हुने उहाँको कथन छ । उहाँ अगाडि लेख्नुहुन्छ, “जब म तोते बोल्दै ताते सर्न थाल्छु-सर्तका लक्षणरेखा कोरिसक्छ दुनियाँ” (१०६) । समाजले निर्माण गरिदिएको संरचनाभित्र नारीले आफ्नो स्वतन्त्रताको चाहनालाई कुँज्याउनु पर्ने बाध्यता छ । यो बाध्यतालाई सुष्मा यसरी चित्रण गर्नु हुन्छ ‘मेरो नाक अरूले चाहे जस्तो हुनु पर्छ - मेरा हातपाउ अरूले सोचे जस्ता हुनु पर्छ ।’ (१०९)
नारी शरीरमाथिको बलात्कार, शोषण र दमनको चौतर्फी आतङ्कबाट वाक्क भएर सुष्मा लेख्निु हुन्छ, “हँुदाहुँदा मेरा अङ्गहरू नै मेरो अवसानको कारण बन्दारहेछन् ।” (१०८) । यो कवितामा सुष्मा नारी मुक्ति र स्वतन्त्रताको सपना पूरा नभएकोमा आफू रिभल्भर बोकेर विकृति विसङ्गति र महिला हिंसाविरुद्ध आतङ्ककारी बन्न आमासँग अनुमति माग्नु हुन्छ । उहाँको यो उद्घोष स्वतन्त्रता प्रेमको भावनाले रञ्जित छ ।
सुष्माले आफ्नो कविता सङ्ग्रह मध्यान्तरमा नारी, मजदुर, किसानलगायत भुइँमान्छेहरूको स्वतन्त्रता प्रेमलाई कतै आव्रmोश, कतै चेतावनी र कतै अनुनय विनयका शैलीमा प्रस्तुत गर्नुभएको छ । युगान्तकारी परिवर्तनका बावजुद मजदुरको जीवनशैलीमा सकारात्मक फेरबदल नआएको सत्यलाई सुष्माले ‘ऊ एक मजदुर’ कवितामा यसरी लेख्नुभएको छ ः
उसका नाउँका सिदा पानीले भरिएर
कमण्डलुहरू सुनका बने
उसको एउटा पेट, एउटा आङ
एउटा छानो कहिल्यै भरिएन
ऊ श्रमिक रहिरह्यो, ऊ मजदुर रहरिह्यो (८५) ।
मध्यान्तर कवितासङ्ग्रहमा सुष्माले नारी स्वतन्त्रता र वर्गीय समानताका बारेमा मात्र होइन, अन्य विषयमा पनि कविता लेख्नुभएको छ । पे्रमसम्बन्धी चोखा अनुभूतिसहित उहाँका केही शक्तिशाली कविता छन् । पुस्तागत सङ्व्रmमण उहाँका कवितामा पाइने अर्काे विशेषता हो । सडक सञ्जाल विस्तार हुनुपूर्वको समय र सडक सञ्जाल विस्तार भइसकेपछिको समयका फरक फरक स्पन्दन र दिनचर्या सुष्माका थुप्रै कविताका विषय हुन् । अतीत अनुराग अन्तर्गत केही निकै चोखा विम्बहरू समातेर सुष्माले
पूर्वको पहाडी गाउँघरका केटाकेटीको ग्रामीण दैनिकीलाई निकै राम्ररी चित्रण गर्नुभएको छ । यसको उदाहरण उहाँको ‘प्रिय विगत’ नामको कविता हो ।
यसरी कवि सुष्मा दाहालको पहिलो कविता सङ्ग्रहका रूपमा मध्यान्तरले लोभलाग्दो गरी समय चेतना र ग्राम्य विम्बको सुमधुर लय समातेको छ । विम्ब छनोट र विम्ब बुनोटमा ग्रामीणतालाई आधार बनाएर धेरै ठाउँमा मौलिकता देखाउनु भएकी सुष्माका कविताले कतिपय ठाउँमा परिष्कारको माग राख्छन् ।
