खारो चान (पाकिस्तान), साउन २० गते । हबिबुल्लाह खट्टीले आफ्नो सुक्खा टापु गाउँ त्याग्नुअघि आमाको चिहानमा अन्तिम बिदाइ भन्न जाँदा उहाँका खुट्टामुनि नुनका तहहरू चर्किरहेका छन् । देशको दक्षिणमा सिन्धु नदी अरब सागरसँग मिल्ने डेल्टामा समुद्री पानीको प्रवेशले कृषि र माछा मार्ने समुदायहरूको पतन निम्त्याएको छ ।
“नुनिलो पानीले हामीलाई चारैतिरबाट घेरेको छ”, खट्टीले खारो चान सहरको अब्दुल्लाह मिरबहार गाउँबाट भन्नुभयो । उक्त गाउँबाट नदी समुद्रमा खस्छ । माछाको भण्डार घटेपछि ५४ वर्षीय खट्टीले दर्जीको काम सुरु गर्नुभयो, तर एक सय ५० घरपरिवारमध्ये केवल चार मात्र बाँकी रहेपछि त्यो पनि असम्भव भयो । “साँझमा, एक भयानक मौनताले यस क्षेत्रलाई ओगटेको छ”, उजाड काठ र बाँसका घरहरूमा बेवारिसे कुकुरहरू घुमिरहेका बेला उहाँले भन्नुभयो ।
खारो चान कुनै समय लगभग ४० वटा गाउँ मिलेर बनेको थियो, तर अधिकांश गाउँ बढ्दो समुद्री पानीमुनि हराएका छन् । जनगणनाको तथ्याङ्कअनुसार सहरको जनसङ्ख्या सन् १९८१ मा २६ हजारबाट घटेर सन् २०२३ मा ११ हजारमा झरेको छ । खट्टीले आफ्नो परिवारलाई पाकिस्तानको सबैभन्दा ठुलो सहर र सिन्धु डेल्टासहित आर्थिक आप्रवासीहरूले भरिएको नजिकैको कराचीमा सार्ने तयारी गरिरहनुभएको छ ।
माछापालन समुदायहरूका लागि वकालत गर्ने पाकिस्तान फिसरफोक फोरमले डेल्टाका तटीय जिल्लाहरूबाट दशौँ हजार मानिस विस्थापित भएको अनुमान गरेको छ । यद्यपि जिन्ना संस्थानले मार्चमा प्रकाशित गरेको एक अध्ययन अनुसार, विगत दुई दशकमा समग्र सिन्धु डेल्टा क्षेत्रबाट १२ लाखभन्दा बढी मानिस विस्थापित भएका छन् । जिन्ना संस्थान एक पूर्व जलवायु परिवर्तन मन्त्रीको नेतृत्वमा रहेको थिङ्क ट्याङ्क हो ।
अमेरिका-पाकिस्तान सेन्टर फर एडभान्स्ड स्टडिज इन वाटरको सन् २०१८ को अध्ययनअनुसार सिँचाइ नहरहरू, जलविद्युत् बाँधहरू र हिमनदी तथा हिउँ पग्लनमा जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूका कारण सन् १९५० को दशकदेखि डेल्टामा पानीको तलतिरको प्रवाह ८० प्रतिशतले घटेको छ । यसले विनाशकारी समुद्री पानी प्रवेश निम्त्याएको छ ।
सन् १९९० देखि पानीको नुनिलोपन करिब ७० प्रतिशतले बढेको छ, जसले बाली खेती गर्न असम्भव बनाएको छ र झिँगा र गँगटाको जनसङ्ख्यालाई गम्भीर रूपमा असर गरेको छ । “डेल्टा डुब्दै र सङ्कुचित हुँदै गइरहेको छ”, स्थानीय डब्लुडब्लुएफ संरक्षणवादी मुहम्मद अली अञ्जुमले भन्नुभयो ।
-अर्को विकल्प छैन-
तिब्बतबाट सुरु भएर सिन्धु नदी पाकिस्तानको सम्पूर्ण लम्बाइ पार गर्नुअघि विवादित काश्मीर हुँदै बग्छ । यो नदी र यसका सहायक नदीहरूले देशको करिब ८० प्रतिशत कृषि भूमिमा सिँचाइ गर्छन् र लाखौँ मानिसको जीविकोपार्जनलाई सहयोग गर्छन् । समुद्रसँग मिल्दा नदीले जम्मा गरेको समृद्ध तलछटले बनेको डेल्टा कुनै समय खेती, माछा मार्ने, म्यानग्रोभ र वन्यजन्तुहरूका लागि आदर्श थियो ।
तर सन् २०१९ मा गरिएको सरकारी जल एजेन्सीको अध्ययनले समुद्री पानी अतिक्रमणका कारण १६ प्रतिशतभन्दा बढी उर्वर भूमि अनुत्पादक भएको देखाएको छ । पानीको किनारबाट भित्री भागमा फैलिएको केती बन्दर सहरमा नुनका क्रिस्टलको सेतो तहले जमिनलाई ढाकेको छ । डुङ्गाहरूले माइलौँ टाढाबाट पिउने पानी बोक्छन् र गाउँलेहरूले यसलाई गधाहरूमार्फत घर पुर्याउँछन् ।
“कसले आफ्नो मातृभूमि स्वेच्छाले छोड्छ ?”, हाजी करम जाटले भन्नुभयो । उहाँको घर बढ्दो पानीको सतहले निलेको थियो । थप परिवारहरू आफूसँग सामेल हुने अपेक्षामा उहाँले भित्री भागमा पुनः निर्माण गर्नुभयो । “व्यक्तिले आफ्नो मातृभूमि तब मात्र छोड्छ जब उसको अर्को विकल्प हुँदैन”, उहाँले भन्नुभयो ।
-जीवन शैली-
ब्रिटिस औपनिवेशिक शासकहरू सिन्धु नदीको मार्गलाई नहर र बाँधहरूद्वारा परिवर्तन गर्ने पहिलो थिए । त्यसपछि हालै दर्जनौँ जलविद्युत् परियोजनाहरू छन् । यस वर्षको सुरुमा सिन्ध प्रान्तको तल्लो नदी क्षेत्रमा किसानहरूले विरोध गरेपछि सिन्धु नदीमा धेरै सैन्य नेतृत्वको नहर परियोजनाहरू रोकिएका थिए । सिन्धु नदी बेसिनको ह्राससँग लड्न सरकार र संयुक्त राष्ट्रसङ्घले सन् २०२१ मा ‘लिभिङ सिन्धु इनिसिएटिभ’ सुरु गरेका थिए ।
एउटा हस्तक्षेप माटोको नुनिलोपनलाई सम्बोधन गरेर र स्थानीय कृषि र पारिस्थितिक प्रणालीको संरक्षण गरेर डेल्टाको पुनः स्थापनामा केन्द्रित छ । सिन्ध सरकारले हाल नुनिलो पानीको प्रवेश विरुद्ध प्राकृतिक अवरोधका रूपमा काम गर्ने वनहरूलाई पुनर्जीवित गर्ने उद्देश्यले आफ्नै म्यानग्रोभ पुनःस्थापना परियोजना चलाइरहेको छ । समुद्री तटका केही भागमा म्यानग्रोभहरू पुनःस्थापित भए पनि, जग्गा कब्जा र आवासीय विकास परियोजनाहरूले अन्य क्षेत्रहरूमा सफाइलाई बढावा दिइरहेका छन् ।
यसैबिच सिन्धु बेसिन नदीहरूमा नियन्त्रण विभाजन गर्ने पाकिस्तानसँगको सन् १९६० को जल सन्धि खारेज गरेपछि छिमेकी भारतले नदी र यसको डेल्टाका लागि खतरा खडा गरेको छ । भारतले पाकिस्तानमा पानीको प्रवाहलाई दबाउँदै सन्धिको पुनःस्थापना कहिल्यै नगर्ने र माथिल्लो भागमा बाँध निर्माण गर्ने धम्की दिएको छ । पाकिस्तानले यसलाई ‘युद्धको कार्य’ भनेको छ ।
आफ्ना घरहरूसँगै समुदायहरूले डेल्टामा कसिएको जीवन शैली गुमाएको पाकिस्तान फिसरफोक फोरमसँग काम गर्ने जलवायु कार्यकर्ता फातिमा मजीदले भन्नुभयो । विशेष गरी पुस्तौँदेखि जाल सिलाइ र दिनभरिको माछा प्याकिङ गर्दै आएका महिलाहरूले सहरहरूमा बसाइँ सरेपछि काम खोज्न सङ्घर्ष गर्नुपरेको मजीदले बताउनुभयो । उहाँका हजुरबुवाले परिवारलाई खारो चानबाट कराचीको बाहिरी क्षेत्रमा स्थानान्तरण गराउनुभएको थियो । “हामीले केवल आफ्नो जमिन मात्र गुमाएका छैनौँ, हामीले आफ्नो संस्कृति गुमाएका छौँ”, उहाँले भन्नुभयो । रासस/एएफपी
