वित्तीय स्थायित्वको बहस
पछिल्लो समय सरकारले सम्पत्ति शुद्धीकरण (मनी लाउन्डरिङ) निवारण तथा व्यावसायिक वातावरण प्रवद्र्धन गर्ने हेतुले केही नेपाल ऐनलाई संशोधन गर्न बनेको विधेयक प्रतिनिधि सभामा पेस गरेको छ । यससँगै ‘स्रोत नखुलेको सम्पत्ति वा अवैध रूपले आर्जित सम्पत्तिको कर तिरेपछि त्यसलाई नियमित गर्न पाउने हो कि’ भन्ने विषयात्मक अन्योल चर्चाको सतहमा आएको छ। सन् २००८ देखि २०१४ सम्म (अवैध रूपले आर्जित सम्पत्तिको शुद्धीकरणलाई निरुत्साहित गर्दै विश्व आतङ्कवादमा हुने लगानीविरुद्ध पहरेदारी गर्ने विचारका साथ स्थापित) अन्तर्राष्ट्रिय संस्था फाइनान्सियल एक्सन टास्क फोर्सको ‘ग्रे लिस्ट’मा परिसकेको नेपालले सम्पत्ति शुद्धीकरणको विषयमा हासिल गरेका उपलब्धि र दुर्गतिसम्बन्धमा ‘फाइनान्सियल एक्सन टास्क फोर्स’को ‘एसिया प्यासिफिक ग्रुप’ले अध्ययन गरिरहेको छ।
समानताका मुद्दा र महिला
‘समान हिस्सेदारी आत्मसात्’ भन्ने नाराका साथ भोलि विश्वव्यापी रूपमा ११२औँ अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस मनाइँदै छ। प्रत्येक वर्ष मार्च ८ मा मनाइने अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस कुनै उत्सव नभई उत्पीडित महिलाको आवाज हो। सन् १९०८ मा संयुक्त राज्य अमेरिकास्थित न्युयोर्क सहरका कपडा कारखानामा काम गर्ने महिला मजदुरले पुरुषसरह ज्याला पाउनुपर्ने भन्दै आन्दोलनमा उत्रिएको स्मरणमा महिला दिवसको सुरुवात भएको हो। सन् १९११ देखि अन्य देशका अधिकारवादी महिलाले पनि निरन्तर ८ मार्चका दिन महिला दिवस मनाउँदै आएका छन्। यद्यपि यस दिवसलाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घले आधिकारिक मान्यता दिएको सन् १९७५ देखि हो।
गठबन्धनको सुशासन परीक्षण
तेस्रो पटक प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त भएको नौ दिनपछि १९ पुसमा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले नेपाल सरकारका सचिवलाई बोलाएर सुशासनसम्बन्धी ३०बुँदे निर्देशन दिनुभयो । पुस २० मा मुख्यसचिव शङ्करदास बैरागीको संयोजनमा बसेको सचिवहरूको बैठकमा ३० बुँदे निर्देशन कार्यान्वयनका लागि कसले, कसरी, कहिले र के काम गर्ने प्रस्ट मार्गनिर्देशनसहितको खाका बनाएर एक साताभित्र प्रधानमन्त्री कार्यालयमा पेस गर्न सबै मन्त्रालय र विभागीय प्रमुखलाई आग्रह गर्ने निर्णय भयो ।
राजनीतिमार्फत अर्थतन्त्रमा सुधार
मुलुकको अर्थतन्त्र सुधार्न नसक्नुका पछाडि धेरै बहस सतहमा आएका छन् । सरकारले उत्पादन क्षेत्रमा लगानी गर्न सकेको छैन, ढुकुटीमा भएको पैसा बजारमा आएको छैन, बैङ्कको ऋण निकै चर्को छ, सरकारको आर्थिक नीति व्यवसायी मैत्री छैन, राष्ट्र बैङ्कको नीतिका कारण समग्र अर्थतन्त्र समस्यामा छ आदि आदि । तर यी सबै कारण सहायक हुन् । अर्थतन्त्र सुधार हुन नसक्नुमा प्रमुख कारण राजनीतिक सुधार अर्थात् राजनीति स्थिरता नभएर हो । राजनीति के हो, राजनीतिक सुधार कसरी गर्न
सामाजिक दृष्टिमा फागु
विविधताभित्र एकताको भाव रहनु नेपाली समाज तथा संस्कृतिको विशेषता हो, यही विविधताभित्रको एकताले गर्दा हरेक जात–जातिका सामाजिक, सांस्कृतिक चालचलन, रीतिरिवाज, जात्रापर्वहरूले नेपालको पहिचान कायम गरेका छन् । बहुसांस्कृतिक मुलुक भएकाले यहाँ हरेक समयमा विभिन्न जात्रा, पर्व तथा उत्सव मनाइन्छ; जसको ऐतिहासिक–सांस्कृतिक, धार्मिक तथा सामाजिक महत्व छ । यस्ता रीतिरिवाज तथा परम्पराले नेपाली समाज तथा राष्ट्रिय एकता, सामाजिक स
सुदूरपश्चिममा फरक पहिचान
होली हिन्दुको प्राचीन पर्व हो । होलिका दहनकै खुसियाली मनाउन आपसमा रङ र अबिर छरेर होली पर्व मनाउने परम्परा चलेको धार्मिक मान्यता रहिआएको छ । अर्को एक प्रसङ्गअनुसार द्वापर युगमा श्रीकृष्णलाई मार्ने उद्देश्यले दूध चुसाउन गएकी कंशकी सेना पुतना नामकी राक्षसनीलाई उल्टै कृष्णले मारिदिएकाले त्यसको शवलाई व्रजवासीहरूले यसै दिन जलाएर आपसमा रङ र अबिर छरी खुसियाली मनाएकाले त्यसैको सम्झनामा अद्यावधिक चीरदाह गरी होली खेल्ने परम्प
अभिभावकीय भूमिकामा राष्ट्रपति
मुलुकले आगामी फागुन २५ गते तेस्रो राष्ट्रपति पाउनेछ । फागुन २९ सम्म राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीकै कार्यकाल रहेको भए तापनि उहाँको पदावधि समाप्त भएपछि पदासीन हुने व्यक्तित्वको निक्र्योल त्यस दिन हुनेछ । कुनै पनि गल्ती नगर्ने मान्यता बोकेको देशको सर्वोच्च पदमा को निर्वाचित होला भन्ने चासो मुलुकभित्र र बाहिर जताततै हुनु स्वाभाविक नै हो ।
शीतल निवाससितको अपेक्षा
अहिले नेपालमा गणतन्त्र स्थापनापछिको तेस्रो राष्ट्रपति निर्वाचनको सरगर्मी सुरु भएको छ । राष्ट्रपतिका लागि नेपाली कांग्रेसका वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेल र नेकपा (एमाले)का नेता सुवासचन्द्र नेम्वाङबीचको प्रतिष्पर्धामा कसले बाजी मार्ने हो ? यो भने फागुन २५ गते टुङ्गिनेछ । निर्वाचनको यो रस्साकस्सीमा धेरै शक्ति राष्ट्रपति आफ्नो अनुकूलको बनाउन लागिपरेका छन् । निर्वाचनमा दुवै उम्मेदवारले पत्राचारसमेत गरेर आफूलाई मत मागिरहेका छन् ।
निरङ्कुशताको स्थायी प्रतिपक्ष
विद्यार्थी सङ्गठन पार्टीहरूका उर्वर नर्सरी हुन् । पार्टीका उर्वर नर्सरीमा यतिबेला ढुसी लागेको छ । अनेकौँ रोग र प्रकोपले नर्सरी तहसनहस छ । विद्यार्थी सङ्गठनका पार्टपुर्जामा खिया परेको छ । सबै पार्टीका भ्रातृ सङ्गठनमध्ये लडाकु र बौद्धिक दस्ता विद्यार्थी सङ्घ, सङ्गठन हुन् । विद्यार्थी सङ्घ, सङ्गठनका आआफ्ना गौरवशाली इतिहास र गाथा छन् । विद्यार्थी सङ्घको राजनीतिबाट स्थापित नेता हरेक पार्टीको केन्द्रीय नेतृत्वमा छन् । आज पार्टी हाँक्ने र हाँक्न ठिक्क परेका नेतागण गौरवपूर्ण विद्यार्थी आन्दोलनका उत्पादन हुन् ।
मानव बेचबिखनविरुद्ध ऐक्यबद्धता
मानव बेचबिखनको विषय झनै जटिल र व्यापक बन्दै छ । यो विषय महिला, बालिका, अशिक्षित र दलित–जनजातिको मात्र सीमित सवाल नभएर विश्वव्यापी जालोले बेचबिखनलाई छपक्कै छोपेको छ । बलियो कानुन छ तर पनि कानुन कार्यान्वयनमा अझै कैयौँ असहजता छन् । प्रभावितको पुनर्मिलन सहज छैन, प्रभावित पुरुष पनि बेवास्ता गरिएका छन् । उनीहरूका लागि सरकारले एउटा पुनस्र्थापना केन्द्र्रसमेत स्थापना गर्न सकेको छैन । वर्षौंदेखिको मानव बेचबिखनविरुद्धमा गरिएको लगानीले सोचेजस्तो प्रतिफल पाउन सकेकै छैन ।
भाषा, संस्कृति साहित्य र बसोवास
भाषा मानव जीवन सञ्चालनका एउटा मुख्य माध्यम हो । भाषाबिना हाम्रो दैनन्दिनी चल्न सक्दैन । भाषा नै मानव जीवन सञ्चालनको मेरुदण्ड हो । यस्तै मानव इतिहासका पाना पल्टाउने एउटा मुख्य साधन भाषा नै हो । जति बेलादेखि मानवले भाषाको प्रयोग जान्यो त्यति बेलैदेखि मानव संस्कृतिको प्रादुर्भाव भएको हो । संस्कृति मानव सभ्यताको प्रमुख आधार हो । संस्कृतिले नै मानव कति विकसित छ भन्ने निक्र्योल गर्छ । सभ्य रूपले विकसित मानवको संस्कृति पनि विकसित र शिष्ट हुन्छ । मानव सभ्यता कत्तिको विकसित र सभ्य छ भन्ने छुट्याउने वा दाँज्ने आधार नै संस्कृति हो । भाषिक र सांस्कृतिक रूपले समृद्ध समाजमा नै साहि
विकासमा पर्यावरण प्राथमिकता
ब्राजिलको रियो दे जेनेरियो सहरमा सन् १९९२ मा भएको सम्मेलनमा विश्वलाई नै दिगो विकासमा साझा एजेन्डा तय गर्ने क्रममा आगामी केही समयमा पृथ्वीको जनसङ्ख्या विस्फोटक रूपमा बढ्ने क्रमसँगै झन्डै १० अर्ब पुग्ने आकलन गरिएको पाइन्छ । अनुमान गरिएको हाम्रा आउँदा ती पुस्ताका लागि खाद्य निर्भरता वा सुरक्षाप्रति पनि थप जोड दिएको पाइयो । बढ्दो ग्लोबल वार्मिङका कारण विश्वकै वातावरणमा हुने उतारचढावले सामुद्रिक सतहदेखि उच्च हिमाली भेगसम्ममा हुने मानवलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने बोटविरुवा वनस्पति, माटो र पिउने पानीसम्म दीर्घकालसम्म यथास्थितिमा राख्न वा थप सुधार गर्न चिन्तन गरेको पाइयो ।
सत्य र निष्ठाका प्रतिमूर्ति
आज नेपाली कांग्रेसका संस्थापक नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई (किसुनजी)को स्मृति दिवस । २०६७ साल फागुन २० गते उहाँको निधन भएको थियो । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापनाकाल २००३ सालदेखि नै किसुनजी राजनीतिमा सक्रिय हुनुहुन्थ्यो । नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस र नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको २००५ साल चैतमा भएको एकीकरणपश्चात् उहाँ महामन्त्री पनि बन्नुभयो । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको नेता हुँदा नै उहाँ २००५ सालदेखि सशस्त्र क्रान्तिको पूर्वतयारीका क्रममा सप्तरीको सीमावर्ती भारतीय बजार कुनौलीमा क्याम्प बनाएर बस्न थाल्नुभएको थियो ।
आणविक हतियारको त्रास
रुस–युक्रेन युद्ध सुरु भएपछि सिङ्गो संसारको चिन्ता, कतै विजयी हुने उन्मादमा रुसले आणविक हतियारको प्रयोग त गर्दैन भन्नेमा छ । यो चिन्ता र चासोले आणविक हतियार प्रयोगको घातक अभ्यासबाट सिङ्गो विश्वले भोगेको अपूरणीय क्षतिको विगत सम्झाइदिएको छ । कतिपयले भने रुस–युक्रेन युद्धले कतै फेरि आणविक हतियार प्रयोगको ढोका त खोल्दैन भनेर पनि झस्काइदिएको छ ।
राजनीतिक स्थिरताको सङ्केत
गत माघ महिनामै सम्पन्न भइसक्नुपर्ने राष्ट्रपतीय निर्वाचन कानुनका केही प्रावधानलाई देखाएर निर्वाचन आयोगले फागुनको २५ मा सम्पन्न गर्न लागेको छ । राष्ट्रपतिको प्रतिस्पर्धामा आठ दलको सहमतिबाट नेपाली कांग्रेसका नेता रामचन्द्र पौडेल र एमालेका तर्फबाट सुवास नेम्वाङ हुनुहुन्छ । केही समयअघिसम्म रणनीतिक कौशल देखाउँदै आफ्नो पक्षमा नतिजा ल्याउन सरकार नछाड्ने निर्णय गरेको एमालेले हठात सरकार छाड्ने निर्णय गरेको छ । पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड प्रतिनिधि सभाबाट झन्डै ९९ प्रति
बजेट संशोधनको यथार्थ
देशको अर्थतन्त्रलाई निर्देश गर्नका लागि बजेटको महìवपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । बजेटमार्फत सरकारले प्राप्त गर्ने आम्दानी र खर्च पनि यकिन गरिएका हुन्छन् । खर्च गर्ने एकाइले पनि बजेटको परिधिभित्र रही खर्च गरेका हुन्छन् । तर, कहिलेकाहीँ बजेटको संरचना यथार्थपरक नहुँदा बजेटमा नै संशोधन गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ ।
आर्थिक वृद्धि र विकास
डब्ल्यू. आर्थर लुइसले भनेका छन्, “आर्थिक वृद्धिको फाइदा भनेको धनले खुसी बढाउँछ भन्ने होइन तर यसले मानिसको रोजाइको दायरा बढाउँछ ।” आर्थिक वृद्धिलाई लामो समयको अवधिमा अर्थतन्त्रको वास्तविक राष्ट्रिय आयमा दिगो वार्षिक वृद्धिका रूपमा परिभाषित गरिएको छ । आर्थिक वृद्धि भनेको स्थिर मूल्यमा शुद्ध राष्ट्रिय उत्पादनको बढ्दो प्रवृत्ति हो । यो परिभाषालाई केही अर्थशास्त्रीले अपर्याप्त र सन्तोषजनक भन्दै आलोचना गरेका छन् ।
महिला हिंसामा साइबर
नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोको एक तथ्याङ्कअनुसार पछिल्लो पाँच वर्षमा साइबर अपराध तथा दुरुपयोगसम्बन्धी परेका उजुरीमध्ये छ हजार १०९ जना उजुरीकर्ता पुरुष छन् भने आठ हजार ४३ वटा उजुरी पीडित महिलाले गरेका छन् । आर्थिक वर्ष २०७७÷७८ मा कुल तीन हजार ९०६ वटा अनलाइन हिंसाका उजुरीमध्ये महिलाका दुई हजार तीनवटा र बालिकाका १५२ वटा थिए । त्यस्तै आ.व. २०७८÷७९ मा कुल चार हजार ६८६ उजुरीमध्ये महिलाका दुई हजार ३८९ र बालिकाका १४२ मुद्दा थिए ।
राजनीतिक स्थिरतामार्फत समृद्धि
नेकपा (एमाले) ले प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ नेतृत्वको सरकारलाई दिएको समर्थन फिर्ता लिएको छ । एमालेबाट प्रचण्ड सरकारमा उपप्रधान मन्त्रीसहित आठ जना मन्त्री थिए । गत पुस १० को सहमतिअनुसार सरकारमा सामेल भएका दलहरूले सरकार छाडेपछि प्रधानमन्त्री प्रचण्डले अब १६ मन्त्रालयको जिम्मेवारी लिनुपर्ने भएको छ । हालै राष्ट्रपति उम्मेदवारमा नेपाली कांग्रेसलाई सहयोग गर्ने आठ दलबीच सहमति बनेको थियो ।
सङ्घीय व्यवस्थाको जननी
धेरै पहिलेदेखि नै जनयुद्ध दिवस मनाउने क्रममा विभिन्न कोणबाट अनेक किसिमका टीका टिप्पणी हुँदै आएका थिए । झन् यसपालि जनयुद्ध दिवसमा सरकारी बिदा नै दिएपछि कति ठाउँमा छिटपुट विरोध गरेको देखियो । प्रजातन्त्रमा आआफ्नो विचार राख्न पाइए पनि, कम्तीमा जनयुद्ध किन गर्नुपरेको थियो ? कसैको रहर हो कि बाध्यता ? त्यो लडाइँमा हजारौँ नेपाली जनताका छोराछोरीले किन बलिदान गरेका होलान् त ? सोच्नुपर्ने होइन र ? जमेको पोखरीमा ढुङ्गा हानेपछि तरङ्ग त आउँछ नै यद्यपि यो तरङ्गले बीचमा भएको फोहोरमैला पोखरीको छेउमा ल्याएर थिग्राउने काम भने अवश्य गर्छ ।
सुवर्ण–बीपी अन्तिम संवाद
एक समय नेपाली कांग्रेसमा बिग फोर ‘शीर्ष चार’ भन्ने चलन थियो । बीपी कोइराला, सुवर्णशमशेर राणा, गणेशमान सिंह र सूर्यप्रसाद उपाध्यायले कांग्रेसका चार ताराको प्रतिनिधित्व गर्नुहुन्छ भन्ने मान्यता राखिन्थ्यो । ती नेतामध्येका शीर्ष नेता सुवर्णशमशेरको जन्म दिनलाई पार्टीले कुनै औपचारिकता नदिए पनि उहाँको प्रजातन्त्रप्रतिको समर्पण र निष्ठाको बेलाबखत स्मरण भइरहन्छ ।
डिजिटल वित्तीय साक्षरता
जीवन निर्वाह तथा बजारको वर्तमान संरचनामा वित्त व्यवस्थाको आधिपत्य स्थापित हुँदै गएको छ । यस सन्दर्भमा प्रविधिको विकास तथा द्रुततर विस्तारले गर्दा वित्त व्यवस्थासमेत प्रविधिसँग निर्भर बन्दै गएको छ । यो निर्भरताले गर्दा बजार तथा पुँजीको ठूलो हिस्सा डिजिटल माध्यममा परिवर्तित हुँदैछ । डिजिटल प्रविधिको प्लेटफर्ममा आधारित हुने पुँजी व्यवस्थाको यस विधालाई आजकल ‘डिजिटल फाइनान्स’ वा ‘डिजिटल वित्त’ को नामले सम्बोधन गरिन्छ । तथ्याङ्कको विद्युतीय सङ्कलन र हस्तान्तरणमा आधारित हुने र पैसाको भौतिक उपस्थितिबिना नै हुने यस्तो व्याव
शासकीय तहका रणनीति
सङ्घीय शासनको पाँचवर्षे कार्यकाल सम्पन्न भइ दोस्रो निर्वाचित कार्यकाल प्रारम्भ भएको छ । सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहले सङ्घीय व्यवस्थाको विगतका अनुभव र सिकाइबाट शासन व्यवस्था प्रभावकारी बनाउनु पर्ने दबाब बढ्दो छ । विगतका कार्यशैलीप्रति जनताका गुनासाहरू रहे पनि केही राम्रा कामहरू पनि भएका छन् । सङ्घीय शासन व्यवस्थाको पहिलो अभ्यास र नयाँ शासकीय स्वरूपका कारण जनताले अनुभव र सिकाइका लागि पर्ख र हेरको स्थितिमा थिए । अबका दिनमा जनताको अपेक्षाको सम्बोधन नभए शासन व्यवस्थाप्रति निरा
ज्येष्ठ नागरिकको समावेशीकरण
सामाजिक समावेशीकरण भनेको व्यक्ति र समूहलाई समाजका हरेक क्रियाकलापमा भाग लिने अवस्था सुधार गर्ने प्रक्रिया हो । यसले व्यक्ति र समूहलाई सामाजिक क्रियाकलापमा सहभागी हुनका लागि उनीहरूको पहिचानको आधारमा क्षमता, अवसर र मर्यादा सुधार गर्न सहयोग गर्छ ।
समावेशीकरण र प्रतिनिधित्व
लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको संस्थागत विकासमा स्वच्छ, स्वतन्त्र, निष्पक्ष, विश्वसनीय, भयरहित एवं पारदर्शी आवधिक निर्वाचनको भूमिका सबैभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ। आवधिक निर्वाचन आममतदाताले आफ्नो अभिमत प्रकट गर्ने महत्वपूर्ण अवसर हो । नागरिकको अभिमत मापन गर्ने वैधानिक विधि पनि निर्वाचन नै हो। निर्वाचन आयोगले नेपालको संविधान र सङ्घीय कानुनअनुसार राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभाका सदस्य र स्थानीय तहका सदस्यको निर्वाचनको सञ्चालन, रेखदेख, निर्देशन र नियन्त्रण गर्दै आइरहेको छ।
