कृषि अर्थतन्त्रको जग
नेपाल कृषिप्रधान देश हो। मुलुकको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा एकचौथाइ योगदान कृषिको छ। किसानको उत्पादनमुखी जीवन पद्धतिले हाम्रो कृषि व्यवसाय चलिरहेको छ। नेपालको भौगोलिक विविधता, हावापानी, माटो र समुचित सिँचाइको प्रबन्धले यहाँ कृषि उत्पादनका हजारौँ अवसर विद्यमान छन्। ठाउँ, माटो, हावापानी र हुर्कंदो बालीनालीका लागि अनुकूल वातावरण भएकाले यहाँको अर्गानिक र स्वस्थ उत्पादन मानव शरीरको निरोगिता र तन्दुरुस्तीको कडी बन्न सक्छ।
न्यायपालिकाको मर्यादा
उठान गरिएको छ– स्वतन्त्र न्यायपालिका र उत्तरदायित्वको विषय। अदालत, न्यायाधीश, अदालतका कर्मचारी, कानुन व्यवसायी, सरकारी वकिलसँग सम्बन्धित र न्यायका उपभोक्ताले न्याय नपाएको विषयमा जब समाचार बन्छ, प्रश्न खडा हुन्छ, तब विधिशास्त्रका विद्यार्र्थीको शरीरमा काँडा बिझ्छ, त्यो काँडा यति गहिरो बिझ्छ कि, काँडाबाहिर निस्के पनि दशकौँसम्म घाउ निको हुन लाग्छ।
सुधार गृह बन्न नसकेका कारागार
राणा शासनकालमा धेरै निर्दोषले अनेक कठोर र कष्टकर सजाय बेहोर्न परिरहेको थियो। त्यसप्रति केही सरोकार राख्दै आफू ‘श्री ३ महाराज’ को पदमा आसीन भएपछि धेरै राणाको विरोध हुँदाहुँदै पनि भीमशमशेरले वि.सं. १९८८ को श्रावणको पहिलो हप्तामा पाँच वर्षको परीक्षण अवधिका लागि मृत्युदण्डको सजायलाई खारेज गरे। मृत्युदण्ड दिइनुपर्ने तहका अपराधी ठहर गरिएकाहरूलाई त्यसपछि आजीवन कैदको सजाय दिने गरियो। त्यसबेला जीवित रहुँञ्जेलसम्म कारागारमा रहनुपर्ने सजायलाई आजीवन कैद मानिन्थ्यो। त्यसकालमा कारागारहरू अत्यन्त दयनीय तथा असुविधाग्रस्त थिए। ती कारागारमा ठूला अपराधी भनिएका सबैलाई सधैँ नेल, गलफन्दी लगाएर राखिन्थ्यो। कसैले स्वस्थ खाना र औषधि उपचार पाउँदैनथे। त्यसैले कारागारमा राखिएकाहरू कसैले पनि पाँच–सात वर्षभन्दा बढी समयसम्म जीवित रहनु असम्भव जस्तै थियो।
सङ्घीय निजामती ऐनको अपरिहार्यता
शीघ्र सङ्घीय निजामती सेवा ऐन निर्माणलगायतका विभिन्न माग राखी कर्मचारीहरू नै आन्दोलनमा होमिएका समाचार आइरहेका छन्। विभिन्न स्वरूपका विरोधका कार्यक्रम राखेर सरकारको ध्यानाकर्षण गरिरहेको देखिन्छ। सङ्घीयता कार्यान्वयनले इतिहास रच्दै गर्दा राजनीतिक र संरचनागत हिसाबले सङ्घीयताले त फड्को मारिसकेको छ तर प्रशासनिक सङ्घीयताको रूपमा रहेको सङ्घीय निजामती सेवा ऐन बन्न सकिरहेको छैन। प्रशासनिक सुदृढीकरणको लागि पनि यस सङ्घीय निजामती सेवा ऐनको आवश्यकता बोध भई सर्वाधिक माग भएको छ।
सलमान रुस्दी र द सटानिक भर्सेस
चर्चित बेलायती उपन्यासकार सलमान रुस्दीमाथि अमेरिकाको न्युयोर्कमा छुरा प्रहार भएपछि उहाँको सुरक्षा थप चुनौतीपूर्ण बनेको छ। अगस्ट १२ मा उहाँमाथि छुरा प्रहार भएको थियो। छुरा प्रहारबाट गम्भीर घाइते रुस्दीको भेन्टिलेटरमा उपचार गरिएको थियो। अहिले उहाँको स्वास्थ्य अवस्था सामान्य बन्दै छ। उहाँ बोल्न थाल्नुभएको छ। न्युयोर्कमा आयोजित कार्यक्रममा रुस्दीमाथि न्युजर्सीका २४ वर्षीय युवक हाडी मातरकले पटक–पटक छुरा प्रहार गरेका थिए।
वातावरण संरक्षणमा अनुकरणीय अभियान
यी तस्बिर क्रोएसियाली वातावरणवादी अभियन्ता ब्लाजेन्का बेन्कुसले सामाजिक सञ्जालमार्फत सार्वजनिक गरेकी हुन्। उनी एक ब्रजिलियन जोडीको असल कार्यको प्रचारमा लागेकी छिन्। यस्ता कार्यलाई विश्वभरका मानिसले सुन्नुपर्छ भन्ने उनको तर्क छ। ब्लाजेन्काले यी तीन तस्बिरसहित आफ्नै भाषामा लेखेको विवरण अत्यन्त सुन्दर छ। इन्टरनेट सञ्जालका कारण मानिसको ज्ञानको व्यवस्थापन गर्न कति सजिलो बन्यो भन्ने उदाहरण पनि हो यो। ब्लाजेन्काले राखेको यो तस्बिरमा देखिएको जोडी लैला वानिक र सेबास्टियो साल्बाडोको हो। उनीहरू पति–पत्नी हुन्। उनीहरू ब्राजिलमा बस्छन्। यस जोडीले बितेका १८ वर्षमा २० लाख रुख रोपेका मात्र होइन, हुर्काए पनि। हाल उनीहरूले बनाएको वनमा २९३ प्रजातिका रुख छन् भने रुखका कारण १७२ प्रजातिका चरा, ३३ प्रजातिका स्तनधारी प्राणी, १५ प्रजातिका उभयचर र १५ प्रजातिका घस्रेर हिँड्ने प्राणी बस्छन्।
निर्वाचनमा दलका जिम्मेवारी
आगामी मङ्सिर ४ गते प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभा सदस्यहरूका लागि निर्वाचन हुँदैछ। यो निर्वाचनपछि गठन हुने प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभामा राजनीतिक दलहरूको उपस्थितिले मुलुकमा राजनीतिक स्थिरता वा कस्तो परिस्थिति निर्माण हुने हो त्यसको चित्र कोर्ने छ। नेपालमा अवलम्बन गरिएको मिश्रित निर्वाचन प्रणालीले राजनीतिलाई समावेशी बनाउने, सीमान्तीकृत समुदायको सहभागिता बढ्ने र राज्य संरचना तथा राज्यको नीति निर्माण तहमा भुँइ तहको सहभागितामार्पmत ती सीमान्तीकृत समुदायलाई राज्यको मूल प्रवाहमा ल्याउने तरिका खोजिएको सन्दर्भ स्वाभाविक थियो तर मिश्रित निर्वाचन प्रणालीलाई एक आवधिक निर्वाचनमा नै विकृति तुल्याइएको छ। समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीलाई राजनीतिक दलका नेताहरूले आफ्नो व्यक्तिगत शक्ति आर्जन गर्ने माध्यम बनाउँदा राजनीतिक विकृतिको बिउ रोपिएको छ। आगामी निर्वाचनमा यस्ता विकृतिहरू रोक्ने र प्रतिनिधि सभा तथा प्रदेश सभालाई समावेशी बनाउनका लागि योजनाबद्ध कामको थालनीले मात्रै मुलुकको मिश्रित निर्वाचन प्रणालीलाई स्थापित गर्नेछ।
राष्ट्रविभूति जयपृथ्वीबहादुर सिंह
प्राचीनकालदेखि नेपाल राष्ट्रको निर्माणमा हाम्रा धेरै पूर्वजले आफ्नो जीवन व्यतीत गरेका छन्। यस्तै व्यक्तिमा मानवतावादी जयपृथ्वीबहादुर सिंहको नाम उच्च स्थानमा रहेको छ। वि.सं. १९३४ मा श्री ३ जङ्गबहादुरकी जेठी छोरी रुद्रकुमारीबाट जन्मेका थिए जयृथ्वीबहादुर। उनको वैवाहिक सम्बन्ध वि.सं. १९५१ मा राणा परिवारका जल्दाबल्दा प्रधानमन्त्री श्री ३ चन्द्रशमशेरकी छोरी खगदिव्येश्वरीसँग भएको हुनाले उनको राजकीय रवाफ उच्च हुँदै गयो। बझाङबाट वि.सं. १९४२ मा काठमाडाँै छिरेका जयपृथ्वीबहादुरले श्री ३ जङ्गबहादुर कुँवर राणाजीले बेलायतबाट फर्केपछि थापाथली दरबारको दलान पाठशालामा स्थापित अङ्ग्रेजी पाठशालामा पढ्दै १९५१ दरबार स्कुलमा पढी कलकत्ता बोर्डबाट म्याट्रिक पास गरे र इलाहावाद कलेजमा आइएसम्म पढे। उनको बाल्यकालबाटै राम्रो पढाइका कारण उनी सबै गुरुहरूका प्रिय छात्र हुन सके। थापाथली दरबारमा बस्ने हुनाले, जङ्गबहादुरले बेलायतबाट झिकाएका अङ्ग्रेजी अखबारहरू उनले पढ्दा पढ्दै उनमा समाजशास्त्र, इतिहास, विज्ञान, कानुन, राजनीति र कूटनीतिको ज्ञान घुस्न गयो भने अर्कातिर नेपाल दरबारमा संस्कृतका प्रकाण्ड पण्डितहरूको सङ्गतका कारण उनमा आर्य सनातनी हिन्दु वेद, उपनिषद् र पुराणहरूको दार्शनिक ज्ञान पनि प्रविष्ट हुन गयो।
एसियाका मानवतावादी नेता
नेपाली भूमिमा बेलाबेलामा महान् विभूतिहरू जन्मिएर महत्वपूर्ण योगदान दिएको इतिहास छ। महान् तपस्वी र विभूतिहरूको लहरमा मानवतावादी नेता जयपृथ्वीबहादुर सिंह एक अग्रणी थिए जो राणाकालीन अन्धकार युगमा शिक्षा र मानवताको चिराग बनेर चम्किए। नेपालको दुर्भाग्य नै भन्नुपर्छ तत्कालीन शासकको कुदृष्टिका कारण उनले आफ्नो थातथलो मात्र छोड्नु परेन, स्वदेश नै छोडेर विदेशिनु प-यो। १९३४ सालको समय, जतिबेला नेपालमा जहानियाँ राणा शासन (आधुनिक नेपालको अन्धकार युग) ३१ वर्षमा पुग्दै थियो, त्यतिबेला नेपाल र नेपालीको भाग्य र भविष्य बनेर जन्मेका थिए, नेपालका दोस्रो गौतमबुद्ध– जयपृथ्वीबहादुर सिंह। नेपालको माटोमा जन्मिएका सिद्धार्थ गौतम बुद्धले समस्त मानव कल्याणका लागि आफ्नो राजगद्दी त्याग गरेजस्तै जयपृथ्वीबहादुरले पनि मानव सेवाका लागि आफ्नो बझाङ राज्यको राजपाठ त्याग गरेका थिए। यसैकारण उनलाई नेपालको दोस्रा गौतम बुद्ध भनिएको हो।
शैक्षिक सुधारमा जयपृथ्वीबहादुर
समाजको अगुवाइ गर्नेले जनजीवनमा घटेका मसिना विषय समेटेर त्यस्ता पक्षको विश्लेषण र व्यावहारिकताको खोजी गर्नुपर्छ। यहाँनेर पृथ्वीनारायण शाहको नेपाल एकीकरण अभियानका क्रममा भएको एउटा घटनाको सम्झना गर्न सान्दर्भिक हुन्छ। एकीकरण युद्धकै क्रममा थियो। चौकोट गडीमा सिपाही कपडा खोलेर भात खान लागेको बेला शत्रुले आक्रमण गरेपछि तत्काल प्रतिरोधमा उत्रनुपर्ने अवस्था आयो। प्रतिरोधमा कसरी नाङ्गै जानु ? यसर्थ युद्धको सामनामा कुनै पनि अवस्थामा उत्रनुपर्ने भएकाले पृथ्वीनारायणले अब लुगा लगाएर खाए पनि हुन्छ भन्ने छुट दिए र त्यसपछि लुगा लगाएर खाँदा कुनै बाधा नपर्ने भयो।
नीति होइन, नियतमा सुधार
देश पुनः निर्वाचन उन्मुख भएको छ। आगामी मङ्सिर ४ गते एकै चरणमा सङ्घ अनि प्रदेशको निर्वाचन हुँदै छ। निर्वाचन राजनीतिक प्रणाली र परिपाटीभित्रको उच्च महोत्सव हो। उक्त उत्साह र उमङ्ग क्रमशः सघन बन्दै छ। राजनीतिका अनेकन विशेषतामध्ये अनिश्चयता पनि एक हो। आउने दिनहरूमा राजनीतिक कोर्ष कसरी बढ्छ भन्ने सहजै अनुमान गर्न सकिने र त्यही हुने निश्चितता हुँदैन।
युवा परिवर्तनका संवाहक
समाजमा बृहत्तर र सूक्ष्मतम दुवै अग्रगामी परिवर्तनको बीडा उठाउने र जोखिम मोल्ने काम युवा पुस्ताले नै गर्दै आएको छ। हुन पनि युवामा दुई किसिमका महìवपूर्ण गुण रहेका हुन्छन् नै। पहिलो हो– युवामा यतिका ऊर्जा हुन्छ कि उसले कुनै नयाँ कुरा गरेर देखाउने उत्साह र उत्सुकता बढी नै राख्छ। दोस्रो, कुनै मानिस युवा पुस्तामा प्रवेश गर्दै गर्दा अपवाद छोडेर, सामान्यतः जीवनमा त्यत्तिका धेरै हण्डर–ठक्कर उसले खाएको हुँदैन। त्यत्तिका बढी निराश बनेको पनि हँुदैन कि नयाँ काम गर्ने जाँगरै मरेको होस्।
समाजवादी आन्दोलनका व्याख्याता
एक युगमा एक महामानवको जन्म हुन्छ। लोकतान्त्रिक आन्दोलनका योद्धा, समाजवादी चिन्तक/विचारक एवं नेपाली कांग्रेसका नेता प्रदीप गिरीको निधनले नेपाली समाजसँगै विश्वकै विद्वत् वर्ग शोकमा परेको छ । नेता गिरीको भदौ ४ गते शनिबार निधनभएपछि एक युगको अन्त्य भएको छ। म प्रदीप गिरीलाई दाइ भनेर सम्बोधन गर्छु। मेरो जीवनमा प्रदीप दाइलाई सम्झिने आयाम धेरै छन् । १४ वर्षको उमेरदेखि म उहाँको सङ्गतमा थिएँ । मेरो शिक्षामा, अध्ययनमा रुचि परिस्कृत गर्न उहाँको धेरै ठूलो हात छ । वास्तवमा म पत्रकारितामा लाग्नुको मुख्य कारण उहाँकै प्रेरणा हो । उहाँले मलाई राजनीतिक कार्यकर्ताको रूप मा भन्दा पनि रचनात्मक काम गर्ने पत्रकारका रूपमा देख्न चाहनुहुन्थ्यो । नेपाली राजनीतिमा उहाँको उपस्थिति नहुँदा एउटा शून्यको अवस्था सिर्जना भएको छ ।
प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रम
संविधानले रोजगारीको हक प्रत्याभूत गरेकोले राष्ट्रिय रोजगार कार्यक्रमको रूपमा प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यान्वयनमा ल्याइएको हो। यो नागरिकको सामाजिक–आर्थिक अधिकारअन्तर्गत पर्दछ। यसको अर्थ रोजगारी प्रदान गर्न नसक्दा नागरिकको मौलिक हक छिनिन्छ। यही मौलिक हकको कार्यान्वयनका लागि रोजगारीको हकसम्बन्धी ऐन, २०७५ र रोजगारीको हकसम्बन्धी नियमावली, २०७५ पनि ल्याइयो। यही कानुनी व्यवस्थामार्फत रोजगारीको हकलाई बेरोजगार व्यक्तिले एक आर्थिक वर्षमा न्यूनतम १०० दिन बराबरको रोजगारी पाउने गरी परिभाषित गरियो। बजार व्यवस्थाबाट रोजगारी पाउन नसक्नेलाई मात्र यस्तो रोजगारीमा पहुँच सुनिश्चित गरियो।
ओझेलमा चुनावी एजेन्डा
आजको उनान्नब्बे दिनपछि सङ्घ र प्रदेश सभाको चुनाव एकै दिन ४ मङ्सिरमा हुँदै छ। संविधान सभाबाट नयाँ संविधान जारी भएपछि हुन गइरहेको सङ्घ र प्रदेश सभाको यो दोस्रो निर्वाचन हो। यसअघि २०७४ मा पहिलो निर्वाचन भएको थियो। निर्वाचनको मिति घोषणासँगै दलहरू आन्तरिक गृहकार्यमा जुटिसकेका छन्। चार महिनाअघि वैशाखमा सम्पन्न स्थानीय तहको निर्वाचनमा मतदाताको घरदैलो पुगेका दलका उपल्लो तहका नेताहरू अहिले आफ्नै लागि मत माग्न जाँदैछन्। जब कि २०७४ को चुनावी परिणामपछि कतिपय नेताको मतदातासँगको साइनो टुटिसकेको थियो, केहीमा विजयको उन्माद अनि धेरैमा पराजयको आक्रोशले गर्दा। त्यो उन्माद र आक्रोशको पोका बिसाएर कम्तीमा मङ्सिरसम्मका लागि उनीहरू मतदातासामु त्वम् शरणम् परेका छन्।
कृषिमा औद्योगिकीकरण
नेपालमा औद्योगिक उत्पादन सोचेजस्तो हुन सकेको छैन, कृषि उत्पादनको अवस्था पनि त्यस्तै छ। आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रका लागि मुलुकमा भएका स्रोतसाधनको भरपूर उपयोग गर्ने नीति–रणनीति र योजना बनेको भए पनि त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। राजस्व सङ्कलन र वैदेशिक रोजगारीबाट भित्रिने मुद्राको परिणामलाई नै आर्थिक सफलता मान्ने गलत पद्धति स्थापित भएको छ। छोटै समयमा हुन सक्ने महत्वपूर्ण उपलब्धिसमेत लिन सकिएको छैन। मुलुकमा औद्योगिकीकरण नभएको हैन, विगतमा कतिपय अत्यावश्यक र आधारभूत आवश्यकताका वस्तुमा मुलुक लगभग आत्मनिर्भर थियो, खाद्यान्न निर्यात गर्ने हैसियत बनेको थियो। चार दशकअघिसम्म आयात र निर्यातको अनुपात ४०–६० थियो। अहिले सुन्दै कहालिलाग्दो अवस्था छ। यसको कारण स्पष्ट नीति, योजना र कार्यान्वयनन क्षमताको अभाव हो।
नागरिकता विधेयकका भ्रम
केही विषयवस्तु विवादमा आइरहन्छन्। कुनै विषय विवादित बनाइन्छ, कुनैमा विवाद नै हुन्छ। दुवैथरीको उपचार आवश्यक छ। अहिले नागरिकता विधेयक सम्बन्धमा विवाद बनाइएको छ। २०४७ सालमा बहुदलीय व्यवस्थाको संविधान जारी गर्दाको अवस्थामै तराईका समस्या समाधान गर्न भनेर नागरिकता ऐन, २०२० बमोजिम अङ्गीकृत नागरिकता प्राप्त गरेकालाई नागरिकसरह नै मानेको थियो। २०४६ साल चैत मसान्तसम्म नेपालमा जन्मेका, नेपालमा नै स्थायी बसोबास गरिआएकालाई जन्मसिद्ध नागरिकता दिने गरी संविधानमा व्यवस्था गरियो। यो कामको निम्ति निवेदन दिन दुई वर्षको समय दिइयो। यसरी नेपालमा वंशज र जन्मसिद्ध नागरिकताको प्रारम्भ भयो। यही बेलादेखि नै नागरिकताको भाँडभैलो भयो। अर्को नागरिकता ऐन, २०२० को दफा ६ (२) ले नेपालीसँग विवाह गरेर आएकी महिलाले नेपालको नागरिकता लिन सक्ने व्यवस्था गरियो। यो २००९ सालको नागरिकता ऐन र त्यसअगाडिको व्यवहारलाई निरन्तरता दिएको हो।
आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रका पक्षमा
अर्थतन्त्र चलायमान बनाउन केन्द्रीय सङ्गठनका रूपमा रहेका अर्थ मन्त्रालय र नेपाल राष्ट्र बैङ्क छन्। देशको अर्थतन्त्र कसरी बलियो र समृद्ध बनाउने भन्ने सम्बन्धमा यिनीहरूको ठूलो भूमिका हुन्छ। अर्थ मन्त्रालयको नेतृत्व अर्थमन्त्रीले गरेका हुन्छन् भने नेपाल राष्ट्र बैङ्कको नेतृत्व गभर्नरले गरेका हुन्छन्। अर्थ मन्त्रालयमा राजनीतिक प्रभाव परेको हुन्छ भने नेपाल राष्ट्र बैङ्क स्वतन्त्र संस्था हो। यसले आफ्ना गतिविधि स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन गर्न सक्ने प्रावधान नेपाल राष्ट्र बैङ्क ऐनले दिएको छ। त्यसैले देशको अर्थतन्त्रलाई प्रभावकारी बनाउन यी दुई सङ्गठनको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ।
दलीय कि स्वतन्त्र ?
दुई/दुई पटक संसद् विघटन गरेर आफ्नो महत्त्वाकाङ्क्षा परिपूर्ति गर्न मरिहत्ते गर्ने नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी एमालेका अध्यक्ष केपी ओली निश्चय नै बूढा नेता हुन्। आफ्नो पार्टीको करिब करिब दुईतिहाइको बहुमत सम्हाल्न नसकेर सङ्घीय गणतन्त्र स्थापना भइसकेपछिको नेपालको राजनीतिलाई अस्थिर बनाई धमिलो पानीमा माछा मार्ने उद्देश्य राख्ने ओली उमेर र कार्यशैलीका कारण राजनीतिबाट बाहिरिनुपर्छ भन्ने चाहना जनताले राख्नुलाई स्वाभाविकै मानिएला। असमयमै संसद् ढालेर राजनीति अस्थिर बनाइयो भने लोकतन्त्रमाथिको जनआस्था डगमगाउन सक्छ। त्यसैले नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवालाई नेतृत्व लिन अभिप्रेरित गर्ने वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेल र अस्थिर राजनीतिको बागडोर सम्हाल्ने देउवा दुवै नेतालाई बूढा भए भनी ओलीसँगै एउटै तुलोमा राखेर जोख्न कत्तिको उपयुक्त हुन्छ, मननीय विषय हो।
सुशासनमा सञ्चार
लोकतन्त्रमा सुशासन कायम गर्न सञ्चारको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। लोकतन्त्रको आधारभूत तत्त्व सुशासन हो। लोकतन्त्रमा सुशासन कायम हुन नसके लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको अर्थ हुँदैन। लोकतन्त्र र स्वतन्त्र सञ्चार (प्रेस) एकअर्काका परिपूरक हुन्। यिनीहरूबीचको सम्बन्ध नङ र मासुको जस्तै हुन्छ। स्वतन्त्र पे्रसबिना लोकतन्त्र अधुरो हुन्छ। अर्थात् लोकतन्त्र नाम मात्रको हुन्छ।
सफलताको सूत्र
अहिलेको समय, परिस्थिति र वातावरण बुझ्नै नसकिने बन्दै गएको छ। सारा मानिस–आफ्नै जञ्जाल र गोरखधन्दामा अलमलिएका छन्। के गर्न हुने वा नहुने ? के भन्न हुने वा नहुने ? आदि स–साना विषयमा पनि मानिसलाई सम्भवतः ज्ञान, शिक्षा दिन नसकेर हो कि कसो हो ! सबैतिर अलमल देखिन्छ। मानिस बुद्धि र विवेककै कारण अरू प्राणीहरूभन्दा अग्रगन्य छ, विकासशील छ, सर्वोत्कृष्ट मानिन्छ। यसो भए पनि मानिसले आफूले आफैँलाई हेर्न पाएको हुँदैन, परख गर्न पाएको हुँदैन। समय, परिस्थिति र कालखण्डले गर्दा मानिसको सोच, विचार बदलिँदै जान्छ, दृष्टिकोण फेरिँदै जान्छ। त्यही सर्वोत्कृष्टताको कसीमा जाँचिन आफू समर्थवान् छ÷छैनाँै हेर्ने फुर्सद मानिसले कहिल्यै नपाएको हुन सक्छ या भनौँ चाहँदैन।
शिक्षामा उदासीन स्थानीय तह
नेपालको संविधान (२०७२) ले देशलाई सङ्घीय संरचनामा रूपान्तरण गरेपछि स्थानीय तह सर्वाधिक शक्तिशाली बनेको छ। आम नागरिकका जनजीविका र दैनिक क्रियाकलापमा आइपर्ने अवसर र चुनौतीसँग जोडिएका हरेक विषय स्थानीय तहका कार्यक्षेत्रअन्तर्गत पर्ने भएकाले पनि स्थानीय तह जनतासँग जोडिएको सरकार बन्न पुगेको हो। त्यसो त राजनीतिक दलहरूले गाउँगाउँमा सिंहदरबारका नारा नलगाएका पनि होइनन्। कार्यान्वयनको पक्ष फितलो हुँदा गाउँगाउँमा सिंहदरबार भनेको गाउँगाउँमा भ्रष्टाचार हो भनेर समेत चिनिएको हो तर पनि दैवी विपत्तिको बेलामा होस् वा अन्य सङ्कटको क्षणमा जनतासँग सधँै उत्तरदायी रहने भनेको स्थानीय सरकार नै हो।
पढ्नैपर्ने दिव्य भाषा संस्कृत
संस्कृत संसारकै पुरानो भाषा हो। देवताहरू पनि यही भाषामा कुराकानी गर्थे भन्ने विश्वासका आधारमा यसलाई ‘देववाणी’ पनि भनिन्छ। यसको व्याकरण व्यवस्थित र स्थिर छ। संसारको पहिलो ग्रन्थ मानिएको वेददेखि लिएर महाभारत, पुराण, रामायण, उपनिषद्जस्ता प्रातःस्मरणीय ग्रन्थ यही भाषामा लेखिएका छन्। अनेक नीतिनियम र आचारविचारदेखि लिएर, संस्कार, छन्द, ज्योतिष शास्त्र, वर्ण शिक्षा, नाटक, भूतप्रेत विद्या, इन्द्रजाल र तन्त्रमन्त्रका शास्त्रसमेत यही भाषामा लेखिएको पाइन्छ । यही भाषामा उल्लिखित विभिन्न व्यवस्थाजन्य मान्यताबाटै हिन्दु धर्मावलम्बीको दैनिक जीवन चल्ने गरेको छ। संस्कृतलाई नासाले अन्तरिक्षमा समेत प्रयोग गर्न सकिने संसारको सबैभन्दा स्पष्ट र उत्कृष्ट भाषा भनेको छ।
सडक सभ्यताका लागि ‘नो हर्न’
पछिल्ला दिनमा काठमाडौँ उपत्यका ट्राफिक प्रहरी कार्यालयले काठमाडौँ महानगरपालिकासमेतको सहकार्यमा उपत्यकामा ‘नो हर्न’ कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउन अभियान सञ्चालन गरिरहेको छ। यस्तै प्रकृतिको ‘हर्न निषेध’ अभियान सरकारले करिब साढे पाँच वर्षअघि तामझामका साथ सञ्चालन गरेको थियो। हर्नका कारण सवारीसाधनबाट उत्पन्न हुने ध्वनिले उपत्यकामा ध्वनि प्रदूषण बढेको ठहरसहित यसमा कमी ल्याउने अभीष्टका साथ तत्कालीन समयमा अघि सारिएको यो अभियान प्रभावकारी देखिएको थियो।
पश्चिम सेती आयोजनाको भविष्य
पश्चिम सेती जलविद्युत् आयोजनाका समाचार नेपालीका लागि नयाँ विषय होइन। आयोजना भारतीय कम्पनी एनएचपीसी (नेसनल हाइड्रोइलेक्ट्रिक पावर कर्पोरेसन लिमिटेड) लाई निर्माण गर्न अध्ययन अनुमति दिइएको समाचार सार्वजनिक भयो। यो समाचारले केही व्यक्तिलाई उत्साही बनाएको होला तर जहाँ आयोजना बन्ने भनिएको छ, त्यो ठाउँका बासिन्दामा कुनै आश, उत्साह र उमङ्ग भर्न सकेको छैन । उनीहरूको बुझाइमा अब यो आयोजना नेताले भाषण गर्ने, पत्रकारले समाचार लेख्ने र केही टाठाबाठाले हेलिकप्टर चढ्ने, अभियान मात्रै हुनेछ। उनीहरूलाई यो आयोजना अब “गायत्री मन्त्र” हो भन्ने परेको छ अर्थात् जसरी बिहान बिहानै गायत्री मन्त्र जपिन्छ तर त्यसको अनुसरण गरिँदैन, ठीक त्यसैगरी भाषणमा, बजेट वक्तव्यमा आयोजना जपिन्छ तर काम हुँदैन।
