गौतम बुद्धले २५ सय वर्षभन्दा अगाडि प्रतिपादन गरेको बौद्ध दर्शन मानव जीवन र जगत्का गहिरो सत्यलाई उजागर गर्ने एक अनुपम प्रणाली हो । यस दर्शनका मूल आधार चार आर्यसत्य र अष्टाङ्गिक मार्गले दुःखका कारण र त्यसबाट मुक्ति पाउने स्पष्ट मार्गनिर्देशन गर्दछन् तर वर्तमान परिदृश्यलाई नियाल्दा यो विडम्बनापूर्ण देखिन्छ कि आजका व्यक्ति, समाज, राज्य र समग्र विश्व नै दुःखको एक जटिल चक्रमा फसेको छ । भौतिक सुखसुविधाको अन्धाधुन्ध खोजी, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, आपसी द्वेष र अज्ञानताले भरिएको हाम्रो वर्तमान जीवनशैलीले बुद्धको शान्ति र करुणाको मार्गबाट हामी कति टाढा छौँ भन्ने कुरालाई स्पष्ट रूपमा दर्साउँछ ।
आजको व्यस्त र प्रतिस्पर्धात्मक जीवनशैलीले व्यक्तिलाई अनेकौँ प्रकारका दुःख र तनावमा धकेलेको छ । मानिसहरू निरन्तर भौतिक सुख, धनसम्पत्ति र सामाजिक प्रतिष्ठाको पछाडि अन्धाधुन्ध दौडिरहेका छन् । यो अतृप्त तृष्णा र आसक्तिले उनीहरूलाई कहिल्यै पनि वास्तविक सन्तुष्टि अनुभव गर्न दिँदैन । प्राप्त भएका कुरामा रमाउन नसक्नु र सधैँ अझ बढीको चाहना राख्नु नै व्यक्तिगत दुःखको एक प्रमुख कारण बनेको छ । यसबाहेक व्यक्तिहरू क्रोध, घृणा, ईष्र्या र अहङ्कार जस्ता नकारात्मक भावनाले ग्रस्त छन् । यी नकारात्मक भावनाले मनलाई निरन्तर अशान्त बनाउँछन् र आपसी सम्बन्धमा गहिरो दरार पैदा गर्छन् । सही ज्ञानको अभाव र क्षणिक सुखलाई नै जीवनको परम लक्ष्य ठान्ने भ्रमले व्यक्तिलाई सही मार्गबाट विचलित गराउँछ । आफ्नो शरीर, मन र भावनाप्रति सचेत नहुँदा व्यक्तिले अस्वस्थ जीवनशैली अपनाउँछ, जसले शारीरिक र मानसिक दुवै प्रकारका दुःख निम्त्याउँछ । आधुनिक जीवनको जटिलता र अनिश्चितताले मानिसलाई एक्लो र निराश बनाएको छ, जसले मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई बढावा दिएको छ ।
समाज विभिन्न व्यक्तिको समूह हो र जब व्यक्तिगत स्तरमा दुःख र नकारात्मकता व्याप्त हुन्छ, त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव समाजमा पनि देखिन्छ । आज हाम्रो समाजमा अन्याय, असमानता, भेदभाव र शोषण जस्ता गम्भीर समस्या विद्यमान छन् । धनी र गरिबबिचको बढ्दो खाडल, जातीय र धार्मिक द्वन्द्व, लैङ्गिक विभेद जस्ता कुराले सामाजिक सद्भावलाई खलबल्याएको छ र धेरै मानिसलाई असह्य दुःख र कष्टमा पारेको छ । सञ्चार माध्यम र सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक र अव्यवस्थित प्रयोगले पनि समाजमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ । गलत सूचनाको प्रसार, घृणायुक्त अभिव्यक्ति र अनावश्यक प्रतिस्पर्धाको भावनाले मानिसलाई मानसिक रूपमा थप कमजोर बनाएको छ । भौतिकवादको बढ्दो प्रभाव र मानवीय मूल्यमान्यताको कमीले समाजलाई स्वार्थी, असंवेदनशील र विखण्डित बनाउँदै लगेको छ । सामाजिक सम्बन्ध सतही र क्षणिक बन्दै गएका छन्, जसले मानिसमा एक्लोपन र असुरक्षाको भावना बढाएको छ ।
राज्य र राजनीतिक प्रणाली पनि दुःखको चक्रबाट अछुतो रहन सकेको छैन । सत्ता र शक्तिको लोभ, व्यापक भ्रष्टाचार र जनहितलाई भन्दा व्यक्तिगत स्वार्थलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्तिले धेरै देशमा गहिरो अस्थिरता र द्वन्द्व निम्त्याएको छ । राजनीतिक दलहरूबिचको आपसी वैमनस्यता र असहयोगले विकास र प्रगतिका महìवपूर्ण कार्यलाई अवरुद्ध गरेको छ, जसको प्रत्यक्ष मार आमनागरिकलाई परेको छ । सुशासनको अभाव, विधिको शासनको कमजोर कार्यान्वयन र नागरिक अधिकारको उल्लङ्घन जस्ता समस्याले धेरै मानिसलाई अन्याय र उत्पीडनको सिकार बनाएको छ । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि शक्ति राष्ट्रको अहङ्कार र अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाले युद्ध र अशान्तिको वातावरण सिर्जना गरेको छ । विभिन्न देशबिचको अविश्वास र द्वेषले विश्व शान्तिका लागि गम्भीर खतरा उत्पन्न गरेको छ र यसले सम्पूर्ण मानव समुदायलाई दुःख र भयभीत बनाएको छ । हतियारको होडबाजी र क्षेत्रीय द्वन्द्वले लाखौँ मानिसको जीवनलाई अस्तव्यस्त बनाएको छ र विकासका प्रयासलाई पछाडि धकेलेको छ ।
आज सारा विश्व नै अनेकौँ गम्भीर समस्याले घेरिएको छ । जलवायु परिवर्तन, विनाशकारी महामारी, व्याप्त गरिबी, भोकमरी र प्राकृतिक स्रोतको अत्यधिक दोहन जस्ता समस्याले पृथ्वी र यसमा बसोबास गर्ने सबै प्राणीको भविष्यलाई गम्भीर खतरामा पारेको छ । मानिसको लोभ र अविवेकपूर्ण कार्यले पारिस्थितिक प्रणालीलाई तहसनहस पारेको छ, जसको परिणामस्वरूप अप्रत्याशित प्राकृतिक प्रकोप बढिरहेका छन् र धेरै मानिस विस्थापित र पीडित भएका छन् । अज्ञानता र गलत दृष्टिकोणका कारण मानिसले प्रकृति र अन्य जीवप्रति करुणा र सम्मानको भावना गुमाउँदै गएका छन् । यो स्वार्थी र विनाशकारी सोचले अन्ततः सम्पूर्ण विश्वलाई नै दुःख र विनाशको बाटोमा धकेल्ने गम्भीर खतरा बढेको छ । विश्वव्यापीकरणले ल्याएको आर्थिक असमानता र स्रोतको असमान वितरणले धनी र गरिब देशबिचको खाडललाई अझ बढाएको छ, जसले विश्वव्यापी अस्थिरतालाई मलजल गरेको छ ।
माथि उल्लिखित दुःखका विभिन्न पक्षलाई गहिरो रूपमा विचार गर्दा, यो स्पष्ट हुन्छ कि आजका व्यक्ति, समाज, राज्य र सारा संसार नै कुनै न कुनै रूपमा दुःखको गहिरो चपेटामा परेको छ । यस जटिल र विकराल अवस्थाबाट मुक्ति पाउनका लागि बुद्धको अष्टाङ्गिक मार्ग एक अमूल्य मार्गदर्शन बन्न सक्छ । यस मार्गका आठ वटा महत्वपूर्ण पक्षलाई व्यक्तिगत र सामूहिक जीवनमा इमानदारितापूर्वक अनुसरण गरेर हामी दुःखको मूल कारणलाई निर्मूल पार्न सक्छौँ र शान्ति तथा आनन्दको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्छौँ ।
प्रज्ञा (ज्ञान)
सम्यक् दृष्टि : संसार र जीवनलाई सही रूपमा बुझ्नु, चार आर्यसत्यलाई गहिरो रूपमा आत्मसात् गर्नु नै सम्यक् दृष्टि हो । जब हामी दुःखको वास्तविक अस्तित्व, त्यसको मूल कारण, त्यसको निवारण र त्यसको निवारणको मार्गलाई गहिरो रूपमा बुझ्छौँ, तब हामी स्वतः दुःखबाट मुक्ति पाउने दिशामा अगाडि बढ्छौँ । व्यक्तिगत स्तरमा सही ज्ञान र यथार्थपरक दृष्टिकोण विकास गरेर हामी भ्रम र अज्ञानतालाई हटाउन सक्छौँ । सामाजिक र राजनीतिकस्तरमा पनि सत्य र न्यायमा आधारित दृष्टिकोणले द्वन्द्व र अन्यायलाई कम गर्न महìवपूर्ण मद्दत गर्दछ ।
सम्यक् सङ्कल्प : अहिंसा, करुणा र निःस्वार्थ सेवाको भावनालाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाउनु नै सम्यक् सङ्कल्प हो । जब हाम्रो मनमा अरूलाई कुनै पनि प्रकारको हानि नपु¥याउने, सहयोगी बन्ने र सकारात्मक उद्देश्य राख्ने बलियो सङ्कल्प हुन्छ, तब हामी स्वतः नकारात्मक कर्मबाट बच्न सक्छौँ । व्यक्तिगत रूपमा यस्तो सङ्कल्पले शान्ति र सद्भावलाई बढाउँछ । सामाजिक र राजनीतिकस्तरमा पनि यस्ता उदात्त सङ्कल्पले द्वेष र हिंसालाई कम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
शील (नैतिक आचरण)
सम्यक् वाणी : सत्य बोल्ने, निन्दा, झुट, अपशब्द र गाली जस्ता नकारात्मक वाणीबाट पूर्ण रूपमा टाढा रहने सम्यक् वाणी हो । जब हामी संयमित, सत्यपरक र कल्याणकारी वाणी प्रयोग गर्छौं, तब आपसी सम्बन्ध सुमधुर हुन्छ र समाजमा भ्रम तथा द्वन्द्वको सिर्जना हुँदैन । सामाजिक र राजनीतिकस्तरमा पनि जिम्मेवार र सत्यपरक वाणीले विश्वास र सहयोगको सकारात्मक वातावरण बनाउन मद्दत गर्दछ ।
सम्यक् कर्म : हिंसा नगर्ने, चोरी नगर्ने र सबै प्रकारका अनैतिक क्रियाकलाप नगर्ने सम्यक् कर्म हो । जब हामी नैतिक र सही कर्म गर्छौं, तब हामी आफू र अरू कसैलाई पनि कुनै प्रकारको हानि पु¥याउँदैनौँ । व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा नैतिक आचरणले शान्ति र व्यवस्था कायम राख्न महìवपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
सम्यक् आजीविका : अन्यायपूर्ण व्यापार वा व्यवसाय नगर्ने, जस्तै हिंसात्मक काम वा ठगी जस्ता अनैतिक तरिकाबाट जीविकोपार्जन नगर्ने सम्यक् आजीविका हो । जब हामी इमानदारिता र नैतिकतामा आधारित जीविकोपार्जन गर्छौं, तब हामी समाजमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने कार्यबाट बच्छौँ । राज्यले पनि यस्ता नीति बनाउनु पर्छ, जसले न्यायपूर्ण र नैतिक व्यवसायलाई प्रोत्साहन गरोस् ।
समाधि (मानसिक अनुशासन)
सम्यक् प्रयास : आफ्नो मनमा उत्पन्न हुने राम्रो विचारलाई निरन्तर प्रवर्धन गर्ने र नराम्रो विचारलाई तत्काल त्याग्ने सम्यक् प्रयास हो । जब हामी आफ्नो मनलाई सकारात्मक र कल्याणकारी विचारमा निरन्तर केन्द्रित गर्छौं र नकारात्मक विचारलाई हटाउने अथक प्रयास गर्छौं, तब हाम्रो मानसिक शान्ति सधैँ कायम रहन्छ । व्यक्तिगत रूपमा यो प्रयासले तनाव र चिन्तालाई प्रभावकारी रूपमा कम गर्न मद्दत गर्दछ ।
सम्यक् स्मृति : आफ्नो शरीर, मन, भावना र विचारप्रति निरन्तर सचेत रहने सम्यक् स्मृति हो । जब हामी वर्तमान क्षणमा पूर्ण रूपमा सचेत रहन्छौँ, तब हामी आफ्ना आवेगपूर्ण प्रतिक्रियालाई सजिलै नियन्त्रण गर्न सक्छौँ र आवेगमा गरिने गलत कार्यबाट बच्न सक्छौँ । यो अभ्यासले व्यक्तिगत शान्ति र स्पष्टतालाई उल्लेखनीय रूपमा बढाउँछ ।
सम्यक् समाधि : ध्यानको गहिरो अभ्यासको माध्यमबाट मनलाई स्थिर पार्ने र निर्वाण प्राप्त गर्ने अथक प्रयास गर्ने सम्यक् समाधि हो । जब हामी आफ्नो मनलाई एकाग्र बनाउन सिक्छौँ, तब हामी गहिरो अन्तर्दृष्टि प्राप्त गर्न सक्छौँ र दुःखको मूल कारणलाई स्पष्ट रूपमा बुझ्न सक्छौँ । यो गहन अभ्यासले व्यक्तिगत आत्मज्ञान र स्थायी शान्तिका लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
अन्त्यमा, आजको जटिल र दुःखमय संसारमा बुद्धको अष्टाङ्गिक मार्ग एक उज्ज्वल आशाको किरणका रूपमा देखा पर्दछ । व्यक्तिगत तृष्णा र आसक्ति, सामाजिक अन्याय र असमानता, राजनीतिक स्वार्थ र द्वन्द्व र विश्वव्यापी पर्यावरणीय विनाश जस्ता गम्भीर समस्याको वास्तविक समाधान यस मार्गको इमानदारितापूर्वक अनुसरणमा निहित छ । यदि प्रत्येक व्यक्तिले सम्यक् दृष्टि र सम्यक् सङ्कल्पद्वारा आफ्नो सोचलाई शुद्ध बनाउँछ, सम्यक् वाणी, सम्यक् कर्म र सम्यक् आजीविकाद्वारा नैतिक आचरणलाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाउँछ र सम्यक् प्रयास, सम्यक् स्मृति र सम्यक् समाधिद्वारा आफ्नो मनलाई पूर्ण रूपमा अनुशासित गर्छ भने अवश्य नै दुःखको यो जटिल चव्रmबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ । यो मार्ग केवल व्यक्तिगत मुक्तिका लागि मात्र नभई एक शान्त, न्यायपूर्ण र करुणामय समाज र विश्व निर्माणका लागि पनि अपरिहार्य छ । हामी सबैले आफ्नो जीवनमा अष्टाङ्गिक मार्गका अनमोल सिद्धान्तलाई आत्मसात् गरेर सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छौँ र दुःखको बाटोबाट फर्किएर शान्ति र अनन्त आनन्दको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्छौँ । बुद्धको यो अमूल्य शिक्षालाई अनुसरण गर्नु नै आजको सम्पूर्ण मानव समुदायका लागि सबैभन्दा उत्तम र कल्याणकारी उपाय हो ।
