मौसम परिवर्तनसँगै नाक बन्द हुने, नाकबाट पानी बग्ने, घाँटी खस खस हुने, हाँच्छ्युँ आउने, स्वर भारी हुने, थकाइ लाग्ने, ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने जस्ता रुघाखोकीको मौसम सुरु हुन्छ । संसारमा रुघा नलागेको व्यक्ति भेट्टाउन मुस्किलै पर्छ, त्यसमा अझ जाडो मौसममा के बच्चा, के वयष्क, के वृद्धवृद्धा रुघाखोकीबाट आक्रान्त नहुने बिरलै पाइन्छ । त्यसै गरी चिसो मौसममा भाइरस सजिलै चारैतिर फैलन सक्ने भएकाले रुघाखोकी, नाकबाट सिँगान बग्नु, हाँच्छ्युँ हुनु, घाँटी दुख्नु जस्ता समस्या सबै जसोले भोग्ने गरेका छन् । हाल देशभरका स्वास्थ्य संस्था र हरेक घरमा बढोत्तरी छ ।
रुघाखोकी के हो ?
रुघाखोकी लागेकोलाई सामान्य बिरामीका रूपमा लिइए पनि करिब दुई सयभन्दा बढी भाइरस प्रमुखतया इन्फ्लुएन्जा भाइरसद्वारा हुने सङ्क्रामक सरुवा रोग हो । मिक्सो भाइरस समूहको इन्फ्लुएन्जा भाइरसका ए बी र सी प्रजाति हुन्छन् । यो भाइरसको एक पटकको आक्रमणले छोटो समयका लागि इम्युनिटी दिन्छ र हरेक पटक नयाँ भाइरसको सङ्क्रमण हुन्छ ।
विश्वमा र नेपालमा समेत हरेक वर्ष रुखाखोकी जस्ता श्लेष्माजन्य रोग इन्फ्लुएन्जाको प्रकोप बाहै्र महिना भइरहन्छ तर बढी प्रभाव जाडोको थालनी र अन्त्यमा भएको देखिन्छ । सन् १९१८–१९ मा भएको स्पेनिस इन्फ्लुएन्जा महामारीबाट विश्वका पाँच अर्ब मानिस प्रभावित भएका थिए र २१ करोडको मृत्यु भएको थियो । सन् १९५६–५७ मा ‘एसियन पान्डेमिक,’ सन् १९६७–६८ मा तेस्रो पटक हङकङ पान्डेमिक इन्फ्लुएन्जाको महामारी पैmलिएको थियो विश्वमा यस रोगको महामारी पटक पटक भई करोडौँ सङ्क्रमित र हजारौँ लाखौँको मृत्यु भएको देखिन्छ ।
सर्ने तरिका
प्रत्यक्ष सम्पर्कबाट र हावाबाट एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा सर्ने भएकाले तथा भाइरस हावामा हुने भएकाले ज्यादा भिडभाड हुने स्थान, सिनेमा हल, बस, विद्यालय, जात्रा आदि धुलो तथा प्रदूषणयुक्त स्थानमा छिट्टै सर्ने सम्भावना हुन्छ । बिरामीले खोक्दा, बोल्दा, हाँच्छ्युँ गर्दा लाखौँ विषाणु हावामा पैmलिन्छन् अन्य मानिसले श्वास लिँदा उक्त विषाणु निरोगी मानिसको फोक्सोमा पुग्छ । विषाणुले अनुकूल वातावरण पाएमा त्यस विषाणुले असर गरी रोग देखाउँछ । पहिलो दुई दिनमा सङ्क्रमण बढी हुन्छ ।
रुघाखोकी मानिसबाट मानिसमा मौसम परिवर्तन हुने समयमा तथा शरीरको प्रतिरक्षात्मक ह्रास भएको स्थितिमा छिटो र सजिलोस“ग कुनै पनि उमेर तथा लिङ्गका धनी र गरिबलाई नछुटाई फैलिन्छ । यो रोगले खास गरी पाँच वर्षमुनिका बच्चा र ४५–५० वर्षमाथिका उमेर समूहलाई बढी नकारात्मक असर पार्छ । सङ्क्रमण बढी र गम्भीर प्रकृतिको हुनेमा बालबालिका, बुढापाका, मधुमेही, उच्च रक्तचाप, दम, मुटु, एचआइभी एड्स, क्षयरोग, हेपाटाइटिस, रक्तअल्पता, कुपोषण तथा संवेदनशील शरीर छिट्टै एलर्जी हुने पर्छन् ।
लक्षण
अमेरिकन लङ्स एसोसिएसनका अनुसार स्कुल जाने र प्राथमिक कक्षामा पढ्ने बच्चामा तीनदेखि १२ पटक प्रतिवर्र्ष र किशोरावस्था र यौवनावस्थामा बर्सेनि २–४ पटकसम्म इन्फलुयन्जा सङ्क्रमित हुन्छन् । एलर्जी सङ्घको तथ्याङ्कमा २० देखि ३० वर्ष उमेर समूहमा बालबालिकाको निरन्तर सम्पर्कका कारण पुरुषमा भन्दा महिलामा बढी सङ्क्रमण हुन्छ । अमेरिकामा पनि अस्पताल पुग्ने सबैभन्दा बढी बिरामी रुघाखोकीका हुन्छन् ।
सामान्यतया रुघाका लक्षण तथा चिह्न रोग प्रतिरोधात्मक क्षमताले भाइरसलाई नष्ट गर्दा, रुघाखोकी, ज्वरो आउने तथा टाउको दुख्ने हुन्छ र निम्न चार वटा अवस्था पार गरेपछि आफैँ निको हुन्छ ।
इस्केमिक स्टेज– सङ्क्रमण सुरु भएको एक देखि तीन दिनमा नाक सुक्खा हुने, नाक र घा“टीको भित्री भाग रातो भएर चिलाउने र पोल्ने, पातलो सिँगान बग्ने, हाँच्छ्युँ पटक पटक आइरहने, सु“ध्ने शक्तिमा ह्रास आउने, आ“खा रातो र रसिलो हुने, कमजोरीको अनुभूति हुने तथा खाना रुचि कम हुने गर्छ ।
हाइपरमिक स्टेज– सङ्क्रमणको चारदेखि सात दिनमा पातलो सिँगान प्रशस्त मात्रामा बगिरहने तत्पश्चात् सिँगान बाक्लो हुने, नाकको प्वाल बन्द भएर श्वास फेर्दा अवरोध आउने, टाउको दुख्ने र ज्वरो आउने गर्छ ।
सेकेन्डरी इन्फेक्सन– स्वास्थ्य स्थिति कमजोर हुने र त्यस्तो अवस्थामा जीवाणुले आक्रमण गरी सिँगान बाक्लो र पहेँलो बग्ने तथा टाउको दुखेर ज्वरो बढ्ने हुन्छ ।
रिजोल्युसन स्टेज– रुघा निको हुने यस अवस्थामा कतिपयमा सेकेन्डरी सङ्क्रमण भई रोगको जटिलताको रूपमा विभिन्न प्रकारका लक्षण देखा पर्छन् ।
जटिलता भएर ट्राकियाटिस, ब्रोङ्काइटिस, ब्रोङ्कोलाइटिस, ब्रोङ्कोनिमोनिया फेरेन्जाइटिस, लेरेन्जाइटिस, निमोनिया, राइनाइटिस), साइनाइटिस, एक्युट ओटाइटिस मिडिया, ब्याक्टेरियल सङ्क्रमण, टकसिक कार्डियोमायोप्याथी, इन्सेफलाइटिस, इन्सेफेलोप्याथी, न्युरोप्याथी, एस्थेनिया र डिप्रेसन पनि हुन सक्छ । अहिलेको अध्ययनले जा“डो याममा बढी हुने इन्फ्लुएन्जाले हृदयरोग र हृदयघातसमेत हुन सक्ने देखाएको छ । तसर्थ बढी जोखिमपूर्ण समूहमा बेलैमा उपचार नगरे मृत्यु हुन सक्छ ।
घरेलु उपचारले निको नभए, १०२ डिग्रीभन्दा बढी ज्वरो आए, जिउ कामे, टाउको बढी दुखे, घाँटी बागिए, वाक्वाकी लागे, वान्ता भए, छाती दुखे, सास फेर्न असजिलो भए तुरुन्त चिकित्सकलाई देखाउनु पर्छ ।
उपचार
रुघाखोकी भाइरल इन्फेक्सन भएको हुँदा यसको रामवाण औषधी छैन, खासै उपचार पनि छैन । भाइरल इन्फेक्सनको उपचार गर्दा १–२ साता तथा उपचार नगर्दा ७–१४ दिनमा निको हुन्छ । विभिन्न चिकित्सा उपाय पनि छन् तर नेपालमा महँगा औषधी र खोपको आर्थिक भार बेहोर्न नसकिने भएकाले लक्षण अनुसार र थप सङ्क्रमण हुन नदिन उपचार गरिन्छ । ज्वरो नहट्दासम्म बिरामीलाई आराम गराउने, प्रशस्त मात्रामा तरल पदार्थ खान दिने, न्यानो गरी राख्ने र भेन्टिलेसन भएको कोठामा छुट्टै राख्ने सल्लाह दिइन्छ । भकभकी उमालेको पानी भा“डामा राखेर ओढ्नेले छोपेर दिनमा दुई तीन पटक वाफ लिँदा बन्द नाकको प्वाल खुला भएर श्वास फेर्न सजिलो हुन्छ । नेजल ड्रप एक–दुई थोपा नाकभित्र तीन–चार पटक राख्ने, चिसो पानीको विकल्पमा तातो पानी मात्र प्रयोग गर्ने, भिटामिन सी खा“दा र ओछ्यानमा पूर्ण रूपले आराम गर्दा फाइदा हुन्छ । एन्टिबायोटिकले ब्याक्टेरिया मात्र मार्छ भाइरस होइन र चिसो र फ्लुमा काम गर्दैन ।
बच्ने उपाय
रोग लागेका मानिसबाट टाढै बस्ने, भिडभाडमा नजाने, व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान दिन पर्छ । पोषणयुक्त सन्तुलित खाना खाने, न्यानो लुगा लगाउने, धुलो धुवाँबाट बच्ने, भिटामिन सी पर्याप्त मात्रामा भएको फलफूल सुन्तला, कागती, अमला खाने र मौसम अनुसारका ताजा फलफूल तथा सागपात पर्याप्त मात्रामा खाने । प्रशस्त मात्रामा झोल पदार्थ खाने गर्दा पनि रुघाखोकीबाट बच्न सकिन्छ । यसका अतिरिक्त धुलो, धुवाँ, चिसो र सङ्क्रमणबाट जोगिन मास्क लगाउन पर्छ । दैनिक आठ ग्लास पानी, फलरसले पानीको अभाव हुन दिँदैन । कफी, चिया, कोल्डड्रिङ्क, अल्कोहलले नाक, घाटी सुक्खा बनाउने, पानीको अभाव गराउँछ ।
गर्भवती र दुध खुवाइरहेकी आमाले लगाउन नमिल्ने भ्याक्सिन किल, लाइभ र नेवरका रूपमा उपलब्ध छन् । खोपको असर तीनदेखि छ महिनासम्म मात्र रहने र खोपको प्रभावकारिता ७० प्रतिशत भएकाले रोकथामका उपाय– व्यक्तिगत सरसफाइ, जीवनशैली र खानपानमै जोड दिँदा रुघाखोकीबाट बच्न सकिन्छ ।
