सामाजिक न्यायबाट अझै बञ्चित छन् दलित समुदाय

जीवछ यादव

लहान, फागुन ६ गते । सिरहाको नवराजपुर गाउँपालिका–१ का १७ वर्षीया रिङ्कुकुमारी सदाय बलात्कृत भएपछि सामाजिक न्याय पाउनु भएन । न्याय नपाउँदा उहाँको मृत्युभयो । 

यसैगरी लहान नगरपालिका–१४ स्थित श्री बस्तीपुर माध्यमिक विद्यालय बस्तीपुरका कक्षा–९ मा अध्ययनरत विधार्थी कृष्णकुमार राम दलित भएकै कारण पूजामा बस्नबाट बञ्चित हुनुभयो । 

तराई–मधेशको हरेक जिल्लामा बसोबास गर्दैआएका दलित समुदायमध्ये मुसहर समुदायको अवस्तथा हरेक दृष्टिकोणले दयनीय छ । दलित समुदायले सामाजिक न्याय नपाउँदा ठुलो समस्या खेप्दै आइरहेको दुई सामाजिक न्याय पाउन नसकिरहेको दलित समुदायलाई छुवाछूतबाट मुक्त गराएर विकासको मूल प्रवाहमा ल्याउन के गर्नुपर्ला भन्ने अहम प्रश्न खडा भएको दलित अगुवाले चिन्ता जाहेर गर्ने गरेका छन् ।

रााजनीतिक विश्लेषक तथा लेखक राजेश (विद्रोही) र दलित अभियानकर्मी विनोद विसुन्के र मानव अधिकारवादी राजकुमार राउतलगायतका अगुवाले व्यवस्था बदलिए पनि दलितहरूको अवस्था नबदलिएको कारण संविधानको मौलिक हकको रूपमा रहेको जातीय भेदभाव आवास शिक्षा स्वास्थ्य र रोजगारका संवैधानिक अधिकारबाट दलित समुदाय बञ्चित हुँदैआइरहेको नवराजपुर–१ भगवतीपुर र लहान–१४ स्थित बस्तीपुर माध्यमिक विद्यालयमा भएको घटनाले प्रष्ट पारेको बताउनुभयो । 

 न्याय नपाउँदा मृत्यु

माघ–२७ गते रिङकुकुमारी दास साँझ ७ बजेतिर शाैच गर्न घरबाट दुई सय मिटर उत्तरतर्फ गएकी रिङकु राति अबेरसम्म फर्केर नआएपछि आफन्तहरूले गाउँभरी खोज्छन् । रिङ्कु नभेटाएपछि रिङ्कुकी आमा भाउजु र छिमेकीहरू चिन्तित छन् ।

रात ढल्किदै गएपछि अबेर ३ बजेतिर लुगा कपडा च्यातिकै अवस्थामा घर आउनुभयो । रिङकुसँग घर परिवारका सबैले सोधे, “कहाँ थियो, यति रातिसम्म ?’ यति बेलासम्म हामी गाउँभरी खोजेर हैरान भयौं । रुँदै भयभित स्वरमा रिङ्कुले भन्नुभयो, ‘शौच गर्न गएको बेला आफ्नै गाउँको रुपेश मण्डल, चन्दन साह र रामविनय मण्डलले समातेर बलात्कार गरे । जति चिच्याए पनि छाडेनन् । ३ बज्न थालेपछि रुपेशले घरनजिक ल्याएर छाडिदियो ।’

रिङकुले पोखेको सबै कुरा उहाँकी भाउजु ललिता सदायले सञ्चारकर्मीलाई सुनाउनुभयो । ‘बालात्कृत हुनुभएकी रिङकुको न्यायका लागि गाउँमा एक दिनपछि सामाजिक पञ्चायत गुहार्यौं । पञ्चायतमा रिङकुले मलाई बलात्कार गर्ने रुपेश मण्डलले मसँग विवाह गर्नुपर्छ, मेरो इज्जत लुटियो । अब मसँग कसले विवाह गर्ने ?’

पञ्चहरू पनि धेरै सहमत भए तर रुपेश मण्डलले मुसहर जातिसँग विवाह गर्न नसक्ने जवाफ दिए । पञ्चहरूले विकल्पमा एक लाख ४० हजार जरिवाना सुनायो । जरिवाना स्वीकार गरियो । भोलिपल्टदेखि तोकिएको जरिवाना दिनु त परको कुरा जरिवानाको रकमबाट पञ्चहरूले नै बाँडफाँट गर्न पैसा मागे । 

२५ हजार मात्र रिङ्कुको विवाहका लागि दिइने खबर सुनेकी रिङकु माघ ३० गते बुधबार घरमा कोही नभएको समयमा बेलुकी ५ बजेतिर घरमा पासो लागेको अवस्थमा मृत भेटिनुभयो । 

इलाका प्रहरी कार्यालय लहानमा आत्महत्या दुरुत्साहन मुद्दा दर्ता गरिएको इलाका प्रहरी कार्यालय लहानका प्रमुख नायव उपरीक्षक विष्णुप्रसाद सोतीले जानकारी दिनुभयो । घटनाबारे थप छानबिनका लागि पोस्टमार्टमको रिपोर्ट पर्खिरहेको जिल्ला प्रहरी कार्यालय सिरहाका सूचना अधिकारी विरेन्द्रकुमार पासवानले बताउनुभयो । 

यता दोषीहरूमाथि कारबाहीका लागि सिरहा–४ का सङघीय सांसद विरेन्द्रकुमार महतो र सम्झना थपलियाले आवाज उठाए पनि गाउँपालिका नवराजपुरको न्यायिक समिति बेखबर जस्तो देखिएको छ । 

पूजामा बस्नबाट बञ्चित 

लहान –१४ स्थित श्री बस्तीपुर माध्यमिक विद्यालयको कक्षा –९ का प्रथम विधार्थी  गत माघ २१ गते सरस्वती पूजामा बस्नबाट बञ्चित भएपछि दलित समुदायले न्याय खोजे पनि सरोकारवाला निकाय बसेर न्याय दिनु त परको कुरा घटनालाई कसरी दबाउनेतर्फ उन्मुख देखिएको छ । 

प्रत्येक वर्ष सरस्वती पूजामा कक्षा ९ का प्रथम विधार्थी बस्ने परम्पराअनुसार यसवर्ष सरस्वती पूजामा बस्ने पालो कृष्णकुमार रामको जुरेको थियो । पूजाको दिन कृष्णकुमार राम पूजाको समयमा ढिलो आएकाले पूजामा उहाँको सट्टा कक्षामा पढ्ने शिवरणकुमारी साहलाई बसाएको विद्यालयका प्रधानाध्यापक र पूजा समितिका संयोजक योगेन्द्र यादवले बताउनुभयो । 

पूजामा बस्नबाट बञ्चित कृष्णकुमारले पूजाको तयारी हुँदैगर्दा आफू आइपुगे पनि दलित भएर कसरी सरस्वती मन्दिरमा बसेर पूजा गर्ने ठहर गरी मलाई पूजामा बस्न नदिएको बताइरहेको छ । यो घटनाबारे लहान नगरपालिकाको शिक्षा संयोजक समेत रहनुभएको लहान नगरपालिका प्रमुख महेशप्रसाद चौधरीले सार्वजानिक कार्यक्रम ढिलो आएपछि पूजामा अर्कोलाई बसाएको एकतर्फी रूपमा अभिव्यक्ति दिन थालेपछि मधेश प्रदेशका मानव अधिकार आयोगले छानबिन सुरु गरेको छ । 

मधेश प्रदेशमा प्रदेशसभा सदस्य ललिता विद्रोहीले दलित समुदायउपर ठुलो विभेद हुनुका साथै संविधानको मौलिक हकको धारा २ जातीय विभेद गर्नेलाई हुने सजाय समेत तोकिएकाले छानबिन गरी दोषी देखिएको खण्डमा कारबाही हुनुपर्ने  प्रदेशसभामा समय लिएर छानबिनका लागि माग गर्नुभयो । 

दलित समुदाय प्रहरीमा कानुनी उपचारका लागि जानुभन्दा गाउँमै न्याय खोज्न पहिलो प्राथमिकता दिइरहेको विभिन्न घटनाबाट देखिएको छ । सामाजिक न्याय पनि पाउन नसकेपछि मृत्युवरण हुनुपर्ने र छुवाछुतको कारण सामाजिक रूपमा बहिष्कृत हुनु परिरहेकाले यसबारे तीनै तहको सरकार गम्भीर हुन, प्रहरी प्रशासनलाई जिम्मेवार हुन आवश्यक रहेको प्रदेशसभा सदस्य राजेन्द्र चौधरीको भनाइ छ ।