कोरोना कहर : बिरामी पृथ्वी

डा. रामहरि पौड्याल

कोभिड– १९ को प्रकोप एक्काइसौँ शताब्दीको आधुनिक विकास र आविष्कारले शिखर चुमेको बताइरहँदा अचानक देखिएको एक ठूलो वैश्विक त्रासदी हो । यो लेख तयार हुँदासम्म विश्व आतङ्कबाट प्रताडित एक करोड ४४ लाख जनाभन्दा बढी सङ्क्रमित भएका छन् भने छ लाखभन्दा बढीको असामयिक मृत्यु भएको छ । विश्वका भरपर्दा र अत्याधुनिक ठानिएका युरोप र अमेरिकाका स्वास्थ्यसेवा प्रणाली असफल ठहरिएका छन् । लाखौँ मानिसको भविष्य अनिश्चित देखिएको छ । करोडौँका जीविकाको माध्यम खोसिएको छ्र । आज सबैको ध्यान आफ्नो जीवन कसरी बचाउने भन्नेमा सीमित भएको छ । यो विषम परिस्थितिमा सबैको हितरक्षा गर्न हामीहरू सामूहिक भलाइका लागि के गर्न सक्छौँँ ? भन्ने सकारात्मक सोच र भावनाको विकास गर्दै, हामीले आफैँ सङ्कटबाट बच्ने उपाय खोज्नुपर्ने हुन्छ्र । भविष्यमा आइपर्ने जोखिमलाई रोक्न हामी यस सङ्कटबाट के सिक्न सक्छौँ भनेर पनि अगाडि हेर्नुपर्दछ । कोभिड– १९ आधुनिक, प्रविधिले उन्नत समाजहरू कत्तिको जोखिममा रहेछन् भन्ने कुराको ठूलो सङ्केत हो ।

बिरामी पृथ्वी
सबैभन्दा ठूलो पाठ यो हो कि कोभिड– १९ एक महामारीभन्दा धेरै ठूलो प्रलयको पूर्व जानकारी हो । यो हाम्रो पृथ्वी ग्रहको बिग्रँदो स्वास्थ्य र भयानक बिरामीको लक्षण हो । प्रकृतिसँग मानवताको डिसफंक्सनल (अस्वाभाविक) सामाजिक सम्बन्धले यो डरलाग्दो रोग निम्त्याएको छ ।
डा. मारिया नीरा, डब्ल्यूएचओ (विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन) निर्देशक, सार्वजनिक स्वास्थ्य विभाग, भन्नुहुन्छ– हरेक दिन हामी जैविक विविधता (पृथ्वीमा पाइने जीवनको विविधता) मा निर्भर गर्दछौँ, हामीलाई जीवित र स्वस्थ राख्नका लागि हामीले सास फेर्ने हावा, पिउने पानी, खाने खाना र लिने औषधि – सबै स्वस्थ ग्रहका उत्पादन हुन् ।
जब हामी पृथ्वीलाई क्षति गर्दछौँ, हामी हाम्रो आफ्नै स्वास्थ्यलाई हानि गर्छौं । मानव पनि कुनै अन्य प्रजाति जस्तै संवेदनशील हुन्छन् । यो धर्ती ८४ लाख योनीको साझा वासस्थान हो भन्ने सत्यलाई हामीले सम्झनुपर्छ । एक अर्काको सहअस्तित्वलाई स्वीकार्नुपर्दछ ।

कोरोनाको फैलावट
कोभिड १९ एक जुनोटिक भाइरस हो, जसको अर्थ यो जङ्गली जनावरबाट मानिसमा फैलिएको हो । इकोसिस्टम विनाश, प्रजाति गुमाउने, ग्लोबल वार्मिङ, जोखिमपूर्ण मानवसँगको सान्निध्य, अवैध वन्यजन्तुको शिकार र व्यापार– यो सबै मानवीय अति र धर्तीमा पु¥याइएको क्षतिको एक वैश्विक नेटवर्कमा महामारीको रूपमा विकसित भएको देखिन्छ । कोभिड १९ कुनै पृथक् घटना होइन । अनुसन्धानले देखाउँछ कि मानवमा सबै ज्ञात सङ्क्रामक रोगको ६० प्रतिशत र सबै उदाउँदा सङ्क्रामक रोगको ७५ प्रतिशत जुनोटिक मानिन्छन् । जब हामी प्राकृतिक वासस्थानमा जान्छौँ र अझ बढी वन्यजन्तुको शोषण, अवैध शिकार गर्छौं, मानव र रोग बोक्ने प्रजातिहरूबीचको सम्पर्क बढ्छ । भूमण्डलीकरण र आधुनिक जीवनका अन्य पक्षले प्रजातिलाई सिध्याइरहेका छन् र अभूतपूर्व दरमा इकोसिस्टमलाई नोक्सान गरिरहेका छन् ।

मौसम परिवर्तन
जुनोटिक रोगहरूले मात्र गरिब ग्रहको स्वास्थ्य बिग्रिएको नभएर मौसम परिवर्तन अर्को एउटा ठूलो (अलार्मिङ् कल) गम्भीर सङ्कट हो । यसले सम्भावित रूपमा भावी पुस्ताका लागि अस्तित्वगत जोखिम निम्त्याउँछ । यसले विश्वव्यापी रूपमा लाखौँलाई वास्तविक समयमा प्रभाव पार्दैछ । उदाहरणका लागि विश्वको बढ्दो चक्रवात, अमेजनमा सल्किएको डढेलो, अस्ट्रेलियामा लागेको बुस फायर, नेपालमा गैरहेको बाढी, पहिरोजस्ता चरम मौसमी घटना छन् । मौसममा परिवर्तनले बहुप्रभाव पार्छ, अन्य समस्या निम्त्याउँछ, इकोसिस्टम स्थिरतादेखि खाद्य उत्पादन र मानव द्वन्द्व सुरु गराउँछ । इकोसिस्टम, जैविक विविधता नोक्सानीले ग्रहको सामान र सेवाहरू प्रदान गर्ने क्षमतालाई खतरनाक बनाइरहेको छ ( उदाहरणका लागि, हाम्रो मौसम ढाँचा, जलचक्र प्रभावित, जलवायु परिवर्तन, महŒवपूर्ण प्रजातिको वासस्थान नष्ट । रसायन र फोहोरले हावा, माटो, पानीलाई प्रदूषित गर्दैछ । प्रत्येक वर्ष लाखौँ निरपराध वन्यजन्तु, पशुपन्छीमात्र नभएर जलचरहरू मारिएका छन् मानव सिर्जित प्रदूषणका कारण । यी सबै खतराका घण्टीले स्पष्ट गर्दछ बिग्रँदो ग्रहको स्वास्थ्य । त्यसैले हाम्रो स्वास्थ्य छिटो खस्कँदै गइरहेको छ ।
अमेरिकाको हार्वर्ड स्कुल अफ पब्लिक हेल्थका आरोन बर्नस्टेन भन्नुहुन्छ– ‘प्राकृतिक स्थानहरूको विनाशले वन्यजन्तुलाई मानिससँग बस्न बाध्य तुल्यायो र मौसम परिवर्तनले जनावरलाई पनि सर्न बाध्य पारेको छ्र ।’ यसले रोग जन्माएको छ र मानिसहरूलाई सङ्क्रमित बनाइरहेको छ ।
हामी लामो समयदेखि जलवायु सङ्कट र एक पारिस्थितिक सङ्कटको सामना गरिरहेका छौँ । अब हामी अर्को सङ्कटको बीचमा छौँ, त्यो हो एक आपसमा जोडिएको महामारी । आर्थिक सुधारमा मात्र ध्यान दिन पर्याप्त छैन । एउटा सम्पूर्ण दृष्टिकोणमा आधारित लचिलोपन र मौलिक प्रणालीको ठूलो खाँचो छ । यसको मतलब हाम्रो विश्वव्यापी साझा दृष्टिकोणको संरक्षण र दिगो व्यवस्थापन हो– जस्तै हाम्रो वातावरण, पृथ्वीका वनस्पति र पशु प्रजातिको समृद्ध विविधता– हाम्रो समाजमा प्राथमिकताका आधारको
केन्द्र हुनुपर्दछ ।

ग्लास्गो सम्मेलन २०२० को अपेक्षा र स्थगन
यो बढ्दो विश्व तापक्रम रोक्न उपायहरूबारे छलफल गर्न १० दिनसम्मको सम्मेलन हो, जसमा विश्वभरका दुई सय नेतासहित करिब ३० हजार मानिसले भाग लिन्छन् । संयुक्त राष्ट्र जलवायु परिवर्तन कार्यकारी सचिव प्याट्रिसिया एस्पिनोसाले भन्नुभयो, कार्यक्रम स्थगित गर्नुबाहेक अरू कुनै उपाय छैन तर यो महामारीले जलवायु परिवर्तनको चुनौतीबाट हाम्रो ध्यान भङ्ग गर्नुहुँदैन । गतवर्षको असफल म्याड्रिड सम्मेलनपछि सन् २०२० मा गरिने अर्को विश्वव्यापी मौसम बैठक बेलायतको ग्लास्गो सम्मेलनमा धेरै अपेक्षा गरिएका थिए ।
यो वर्ष ‘प्रकृतिका लागि सुपर वर्ष’ बन्न लागेको थियो, विश्व २०२० भन्दा पछि जैविक विविधताको संरक्षण र पुनःस्थापनाको विश्वव्यापी योजनामा सहमत हुनलागेको थियो । जसमा प्राकृतिक समाधानले साथ दिने अपेक्षा गरिएको थियो । जलवायु परिवर्तनका लागि महŒवपूर्ण मुद्दा र पेरिस सम्झौताका आधारमा देशहरूले आफ्नो उत्सर्जन कम गर्न नयाँ प्रतिबद्धता प्रस्ताव गर्ने अपेक्षा गरिएको थियो । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले पनि रसायन र फोहोरको राम्रो व्यवस्थापनका लागि एउटा रूपरेखा तय गर्नुपर्ने थियो । कोभिड १९ ले छर्लङ्ग पार्दछ कि हामीले यी एजेन्डामा सहमति गर्नुपर्दछ । तिनीहरू आर्थिक र सामाजिक भविष्यका लागि ब्लुप्रिन्ट बनाउनका लागि साधन हुन् जुन प्रकृतिलाई हामीले योजना र निर्माण गरेका सबै वस्तुमा घरबाट सहरहरूदेखि खाद्यान्न प्रणाली सम्मिलित गर्दछ ।
हामी व्यक्तिगत रूपमा वातावरणजस्ता साझा वैश्विक चिन्ताहरूलाई प्रभावी रूपमा समाधान गर्न सक्दैनौँ । यस भाइरसको फैलावटले एकैचोटि प्रमाणित भएको छ र यो सबैका लागि, यस भूमण्डलीकरण गरिएको विश्वमा, त्यहाँ कुनै स्थानीय समस्या छैनन्, प्रदूषण र रोग फैलिने ठाउँको कुनै सीमा छैन । कोभिड १९ को बहुमुखी प्रभावको सामना गर्नुपर्दा, बहुपक्षीय विकासको क्रममा छ । सरकारहरू, व्यवसायहरू, संयुक्त राष्ट्रसङ्घ, अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनहरू, वैज्ञानिकहरू र व्यक्तिगत नागरिकहरूले एकल विश्वव्यापी समुदायको रूपमा एकजुट हुनु आवश्यक छ जसबाट जनतालाई टालिन सक्ने जोखिमबाट जोगाउन सकिन्छ ।
कोभिड १९ पछि, केही समान हुनेछैन तर जीवन अझ राम्रो हुनसक्छ । हामीसँग सोच्न र प्रतिविम्बित गर्न केही समय छ । हुनसक्छ, हामीलाई यत्ति धेरै चिजको खाँचो पर्दैन जस्तो हामीले सोचेका थियौँ । हुनसक्छ, हामी हाम्रो जीवन घनिष्ठ सम्बन्ध, क्षणहरू, रचनात्मकताका साथ भर्न सक्छौँ । हुनसक्छ, हामी हाम्रो जीवनमा वास्तवमै के महŒवपूर्ण छन् भनेर बुझ्दछौँ ः सुरक्षित हुनु र स्वतन्त्र हुनु । जब हामी कोभिड १९ पार गर्छौं, हामीले जितेको कुरा जोखिममा पार्नुहुँदैन । आफ्नो वातावरण, हाम्रो समर्थन प्रणाली स्थिर गर्नका लागि के गर्नुपर्दछ, विभिन्न रूपमा बाँच्न कसरी प्रकृतिलाई पुनःस्थापना गर्न सक्दछौँ भनेर हामीले सोच्न आवश्यक छ ।

अन्त्यमा,
कुरा स्पष्ट छ, विश्वले केवल कोभिड १९ को खोप विकास गर्न सक्छ यसलाई जब “काम सकियो” आर्थिक इञ्जिनहरूलाई रातोमा बदल्नुहोस् मात्र भनिरहँदा टिकाउ नवीनता र हरियो लगानीलाई प्रोत्साहित गर्न हामीले सबैलाई प्रेरित गर्नुपर्छ । यतिबेला धेरै सरकारहरूले उदारतासाथ हस्तान्तरण गरिरहेका उद्धार र अनुदान केवल आवश्यकता मात्र होइन, दिगो विकासको दिशामा प्रत्यक्ष आर्थिक प्रगति गर्ने अवसर पनि हुन् । भविष्यको महामारीबाट बच्न यो एक महŒवपूर्ण बीमा नीति हो ।
मौसमलाई स्थिर पार्न हामीसँग पेरिस सम्झौता विश्वव्यापी तापमान २ डिग्री सेल्सियसभन्दा बढी पूर्व औद्योगिक स्तरभन्दा माथि राख्नका लागि छ । यसले २ डिग्रीसम्ममा हरितगृह ग्यास उत्सर्जन शुद्ध शून्यमा कम गर्न रूपान्तर गर्दछ । जैविक विविधता र इकोसिस्टम स्थिरताका लागि, जैविक विविधताको नोक्सान रोक्न हामीलाई समान बन्धित लक्ष्यको आवश्यकता छ । त्यसो त लक्ष्य निर्धारण एक्लैले काम गर्दैन । ती हासिल गर्न सरकारहरूले कडा परिश्रम गर्नुपर्छ । हामीसँग अहिले महŒवपूर्ण समय छ, कोभिड १९ को सङ्कटबाट उत्पन्न ‘बेलआउट’ कार्यक्रम र वित्तीय प्रोत्साहन प्याकेजका लागि धन्यवाद । बेलायतका इन्डियन मूलका अर्थमन्त्री ऋषि सुनाकले अर्थतन्त्र उकास्न र बेरोजगारी कम गर्न तीन सय ५० अर्ब पाउन्ड बराबरको विभिन्न प्याकेजको घोषणा गरेका छन् । कोभिड १९ ले प्रभाव पारेको हस्पिटालिटी (पर्यटन, उड्डयन, होटल तथा रेस्टुरेन्ट) व्यवसायमा मूल्य अभिवृद्धिकर २० प्रतिशतबाट घटाएर ५ प्रतिशतमा झार्ने घोषणा गरेका छन् । रेस्टुरेन्ट व्यापारलाई ध्यान दिँदै ग्राहकलाई अगस्ट महिनाभर ५० प्रतिशत छुट दिने योजना पनि अर्थमन्त्रीको छ । घरजग्गा व्यापारको क्षति कम गर्न पाँच लाख पाउन्डसम्मका घरलाई मालपोत शुल्क (स्ट्याम्प ड्युटी) मिनाहा गरिएको छ । यसका साथै युवा रोजगारी बढाउन २ दशमलब १ बिलियन पाउण्डको ‘किकस्टार्ट’ स्किम ल्याउने घोषणा भएको छ । तथापि लकडाउनका कारण व्यवसाय बन्द भई कामदारलाई ८० प्रतिशत तलबको रूपमा सरकारले दिएको फर्लोस्किम भने आउँदो अक्टोबरदेखि बन्द गर्ने घोषणा गरिएको छ ।
त्यस्तैगरी युरोपियन आयोगका अध्यक्ष उर्सुला भोन डर लेयनले “हामी यस महामारीलाई हाम्रो अर्थतन्त्रलाई विभिन्न रूपमा पुनर्निर्माण गर्ने अवसरमा बदल्न सक्छौँ, भन्दै युरोपेलीहरूको जीवनशैली परिवर्तन गर्ने वाचासहित यस पहलमा आठ सय अर्ब डलरभन्दा बढीको प्रतिबद्धता जनाउनुभयो ।
लकडाउनपछि साइकल र पैदल यात्रालाई प्रोत्साहित गर्नुहोस्, युकेका मेयरहरूले भने भन्ने शीर्षकमा बेलायतको प्रसिद्ध पत्रिका ‘दि गार्डियन’मा नजिज र हेलेन लेख्छन्, बेलायती प्रधानमन्त्री बोरिस जोन्सनले क्षेत्रीय नेताहरूलाई भने जब लकडाउन आंशिक रूपमा हटाइन्छ तब फेरि कारको प्रयोगमा नाटकीय वृद्धि हुनबाट जोगिन मानिसलाई पैदल वा बाइकमा यात्रा गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
यी संयन्त्रको साथ मौसम र प्रकृतिमा विज्ञानआधारित लक्ष्यहरूको संयोजन एक प्रमुख रणनीति हो जुन हामीले अहिल्यै तैनाथ गर्नु आवश्यक छ, दुईपटक जित्न, हामी भविष्यका आघातहरू विरूद्ध लचिलोपना निर्माण गर्दछौं र हामी स्वस्थ अर्थव्यवस्थाहरू बनाउँछौं । किनभने टिकाउमा लगानी गर्नु भनेको हामीले प्रकृति वा जलवायुका लागि गर्ने कुरा होइन । हामी हाम्रा लागि गर्छौं । भोलिको सुन्दर भविष्यका लागि गर्छौं ।

(लेखक बेलायतमा नवीकरणीय ऊर्जा र ऊर्जाको स्तरोन्नति विषयमा अनुसन्धानरत हुनुहुन्छ ।)