बजेट कार्यान्वयनका चुनौती
अर्थमन्त्री वर्षमान पुनले सङ्घीय संसद्को संयुक्त बैठकमा आगामी आर्थिक वर्ष २०८१/८२ का लागि १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोड रुपियाँको बजेट पेस गर्नुभएको छ । यस बजेटका पाँच वटा उद्देश्य छन्, जसमा पहिलो उत्पादन, उत्पादकत्व र रोजगारी वृद्धि गर्ने, दोस्रो निजी क्षेत्रको मनोबल बढाउँदै लगानी वृद्धि गर्ने र आर्थिक क्रियाकलापमा तीव्रता ल्याउने, तेस्रो मानव संसाधन विकास गर्ने, चौथो स्रोत र साधनलाई सन्तुलित र समन्यायिक ढङ्गले परिचालन गरी आर्थिक असमानता र गरिबी न्यूनीकरण
व्यक्तित्व विकासका अवसर
शिक्षा विकासको आधार हो । शिक्षा एक आधारभूत मौलिक अधिकार पनि हो । परिष्कृत एवं मर्यादित जीवन र सम्मानित रोजगारी तथा उद्यमशीलता विकासको आधारसमेत शिक्षा हो । शिक्षाको समान अवसर विश्वव्यापी मान्यता हो । सन् १९४५ मा संयुक्त राष्ट्रसङ्घको स्थापना भएपछि यसको घोषणापत्रको बडापत्रमा जाति, लिङ्ग, भाषा वा धर्मका आधारमा भेदभाव नराखी सबै नागरिकलाई शिक्षा दिनुपर्ने कुरा लेखिएको छ ।
धूमपानरहित नेपाल
कुनै पनि एकल रोगभन्दा बढी मृत्युकारक रोग निम्त्याउने पदार्थ धूमपान हो । यसले २५ किसिमका विभिन्न रोग प्रत्यक्ष किसिमले र विभिन्न दुई तिहाइजति क्यान्सर बनाउँछ । सुर्ती सेवनले असर नपार्ने शरीरको कुनै पनि अङ्ग, तन्तु छैन । सुर्तीजन्य पदार्थले अल्पकालीन तथा दीर्घकालीन गरी थुप्रै रोग लगाउँछ । धूमपानमा हुने प्राणघातक रसायनले शरीरको प्रतिरक्षात्मक प्रणालीलाई कमजोर बनाउँछन्, जसबाट शरीरमा विभिन्न रोग लाग्ने सम्भावना बढेर जान्छ । प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर भएकै कारण कपाल झर्ने, मुखमा घाउखटिरा हुने, तालु खुइलिने, हातमा पाप्रा आउने रोग लुपस इरिथ्रिमेटोसस, निको पार्न गाह्रो हुने तथा बारम्बार बल्झिरहने पेटको अल्सर, छाला प
बजेटमा शिक्षा क्षेत्र
सरकारले आगामी आर्थिक वर्षमा शिक्षा क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिएर कुल बजेटको १०.९५ प्रतिशत विनियोजन गरेको छ । शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको बजेट चालु आवभन्दा पाँच अर्ब ३७ करोड रुपियाँले बढाइएको छ । अर्थमन्त्री वर्षमान पुनद्वारा मङ्गलबार सङ्घीय सदनको संयुक्त बैठकमा पेस गरिएको कुल १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोडको बजेटमध्ये शिक्षातर्फ सबैभन्दा बढी दुई खर्ब तीन अर्ब ६६ करोड रुपियाँ छुट्याइएको हो । चालु आवमा कुल बजेट १७ खर्ब ५१ अर्ब ३१ करोड विनियोजन गर्दा शिक्षा क्षेत्रका लागि एक खर्ब ९७ अर्ब २९ करोड अर्थात् ११.२६ प्रतिशत बजेट विनियोजन गरिएको थियो ।
धितोपत्र माग सिर्जनाका विकल्प
नेपालको धितोपत्र बजार सात प्रदेश, ७७ जिल्ला र सात सय ५३ स्थानीय तहका नागरिकको पहुँचमा पुगेको अवस्था छ । प्रविधिको प्रयोग, नियमकका प्रयास र राज्यको नीति तथा कार्ययोजनाले गर्दा ६२ लाखभन्दा बढी लगानीकर्ता डिम्याट खाता खोलेर धितोपत्र बजारमा कारोबार गरिरहेका छन् ।
श्रमसँग जोडिने शिक्षा
विगत केही वर्षदेखि युवा विद्यार्थी पढ्ने, कमाउने र विभिन्न पेसा तथा रोजगारका लागि विदेशिने क्रम बढ्दो छ । त्यसो त धेरै पहिलेदेखि नै नेपाली कामको खोजीमा भारतलगायत केही अन्य देशमा जाने परम्परा थियो । सो क्रम झिनो वा सानो थियो भने अहिले बढ्दो क्रममा छ । लाहुरे हुने रहर र घरायसी बाध्यताले पनि कामको खोजीमा मुग्लान पस्ने गरेको पाइन्थ्यो । पछाडिका वर्षमा भारतबाहेक मलेसिया, खाडी मुलुक, साउदी अरब, कतार, दुबई, अरब इमिरेट्स, पाकिस्तान, माल्दिभ्स, बङ्गलादेश आदि र केही विकसित मुलुक अमेरिका, बेलायत, सिङ्गापुर, हङकङ, जर्मनी, इटाली, जापान र विभिन्न युरोपियन मुलुकमा जाने क्रम बढेको छ ।
विश्वविद्यालय सुधारका प्रसङ्ग
प्रजातन्त्र पुनः प्राप्तिपछि सरकारले शिक्षामा उदारीकरणको नीति ल्यायो । सरकारको यो नीतिपछि हाल नेपालमा केन्द्रीय र प्रादेशिक विश्वविद्यालय १३ वटाभन्दा बढी खुलिसकेका छन् । नेपाल विश्वविद्यालय, ख्वपः विश्वविद्यालयलगायत अन्य विश्वविद्यालय खोल्ने प्रयास पनि भइरहेका छन् । कुनै समय सबै विद्यार्थीलाई आफूमा समेटेको देशको पुरानो र ठुलो त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि) मा हाल ८० प्रतिशत विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । बाँकी २० प्रतिशत विद्यार्थी मात्र अन्य १२ वटा विश्वविद्यालयमा अध्ययनरत छन् ।
नयाँ राष्ट्रपति खोज्दै इरान
अकल्पनीय दुर्घटनाले इरान शोकमा छ । राष्ट्रपति इब्राहिम राइसी, विदेशमन्त्री हुसेन अमिर अब्दुल्लाहियानलगायत केही वरिष्ठ अधिकारीको एकै पटक हेलिकोप्टर दुर्घटनामा निधन भएपछि इरान शोकमा साथै सङ्कटमा परेको हो । यही मे १९ मा देशको उत्तरी क्षेत्रको एक कार्यक्रममा भाग लिएर फर्कने क्रममा हेलिकोप्टर दुर्घटनाग्रस्त भएको थियो ।
मेलमिलापमा न्यायिक समिति
नेपाली बृहत् शब्दकोश अनुसार मेलमिलापलाई परस्परमा राम्रो सम्बन्ध वा मैत्री हुने काम, मिलजुल, मेलजोल भनेर परिभाषा गरिएको छ । मेलमिलापसम्बन्धी ऐन, २०६८ को दफा (२) को देहाय ‘ज’ अनुसार मेलमिलाप भन्नाले मेलमिलापकर्ताको सहयोगमा विवाद निरूपण गर्ने प्रक्रिया सम्झनु पर्छ । विज्ञहरूले ‘मेलमिलाप’ को शाब्दिक अर्थ पक्षहरूको साझा हित वा मिलनविन्दु भन्ने गरेका छन् । तेस्रो पक्षको उपस्थितिको सहयोगमा आपसी सहमतिमा कुनै विवादको समाधान हुने प्रव्रिmया नै मेलमिलाप हो । मेलमिलापमा कानुनी आधार भन्दा व्यावहारिक पक्षलाई बढी जोड दिइन्छ ।
प्रशासनमा नवीनतम प्रवृत्ति
सरकारको दायित्व भनेको जनताका लागि झन्झटरहित सार्वजनिक सेवा प्रदान गर्नु हो । सार्वजनिक सेवाको कारोबार लागत न्यून हुनु पर्छ । सेवा लिँदा सेवाग्राहीलाई कुनै भारको अनुभूति हुनु हुँदैन । बरु उमङ्ग महसुस हुने खालको हुनु पर्छ । यसका लागि सार्वजनिक सेवामा विविध अवधारणा विकास भएको पाइन्छ । तिनको सैद्धान्तिक पक्षसँग नेपालले कति सामञ्जस्य कायम गर्न सकेको छ भन्ने विषयमा यहाँ समीक्षा गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।
सगरमाथा आरोहणका सात दशक
माउन्ट एभरेस्ट अर्थात् सगरमाथा नेपालको गौरव र विश्वको आकर्षण हो । विश्वकै सर्वोच्च भूमि हो सगरमाथा । सगरमाथाका विषयमा गीत र कविता सिर्जना भएका छन् । चलचित्र बनेका छन् । किताब लेखिएका छन् । सगरमाथाको तस्बिर नोटमा छापिएको छ । हुलाक टिकट प्रकाशित छ । सगरमाथा आरोहण गर्नु भनेको विश्व कीर्तिमान कायम गर्नु हो । यस्तो कीर्तिमान बनाउन विश्वका आरोही नेपाल आइपुग्छन् र शिखर चुम्ने साहस गर्छन् । सगरमाथा आरोहणको ७१ वर्षमा अनौठा कीर्तिमान कायम भएका छन् । अझै नौलो कीर्तिमान बनाउन आरोहीहरू सङ्घर्ष गरिरहेका छन् । मे २९ मा विश्वभर ‘एभरेष्ट डे’ मनाउने चलन पनि छ ।
गणतन्त्रको घाम अस्ताउनु हुन्न
निरंकुशताको विरोध र लोकतन्त्र स्थापनाका लागि सङ्घर्षको इतिहास लामै भए पनि नेपालको गणतान्त्रिक यात्रालाई त्यति लामो भन्न मिल्दैन । तर सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापनापछि हुंदै आएका अभ्यास, स्थापना गरिएका संरचना र संयन्त्रहरूलाई क्रमशः अगाडि बढाउने प्रयत्न भने हुंदै आएका छन् ।
पाठ्यपुस्तकको दीर्घकालीन समाधान
गुरुकुल पद्धतिपछि सामुदायिक विद्यालय नै हाम्रो औपचारिक पठन संस्कृतिको जग हो । यही जगमा टेकेर शिक्षाको विकासका लागि राज्यका तर्फबाट सकारात्मक प्रयास हुँदै आएको छ । शिक्षा क्षेत्रमा एक खर्ब रुपियाँभन्दा बढी वार्षिक खर्च हुने गरेको अभिलेख छ । त्यो सबै राज्यकोषबाट खर्च हुने रकम हो । यसैबाट विद्यार्थीलाई निःशुल्क पुस्तक र खाजा खुवाउने गरिएको छ । यसका बाबजुद बर्सेनि विद्यार्थी सङ्ख्या र विद्यालय सङ्ख्या पनि घटिरहेको छ भन्ने समाचार पढ्न पाइन्छ । यसले गर्दा के
मानव अधिकारको दियो
मानव अधिकारको क्षेत्रमा काम गर्ने एम्नेस्टी इन्टरनेसनल बेलायतमा खुलेको आठ वर्षपछि नेपालमा भित्रिएको हो । एम्नेस्टी नेपाल शाखाका संस्थापक नुतन थपलिया बेलायत भ्रमण गरी फर्किएसँगै सन् १९६९ देखि उहाँले यसको गतिविधि नेपालमा प्रारम्भ गर्नुभयो । पञ्चायती शासनकालको बर्बरतामा एम्नेस्टी अभियान महत्वपूर्ण हुने ठानेर आस्थाका बन्दी रिहाइका लागि र नागरिक तथा राजनीतिक अधिकार संरक्षणमा केन्द्रित भएर यो अभियान सुरु भयो । विश्वव्यापी रूपमा सन् १९७१
अर्थतन्त्र सुधार्न कृषिमा लगानी
नेपालको ६०.४ प्रतिशत जनता कृषि पेसामा आश्रित रहेका छन् भने कुल गार्हस्थ उत्पादन (जिडिपी) मा कृषि क्षेत्रको योगदान २३.९ प्रतिशत रहेको छ । अधिकांश जनता कृषि पेसामा संलग्न रहेको सन्दर्भमा कृषि क्षेत्र नै नेपालको आर्थिक विकासको मूल आधार हो । कृषि क्षेत्रको समुचित विकास गर्न सकिएमा राष्ट्रको सर्वाङ्गीण विकास गर्न सकिन्छ । कृषि क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गरी उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन सकेमा यसमार्फत रोजगारी सिर्जना, गरिबी निवारण, खाद्य तथा पोषण सुरक्षाको सुनिश्चितता
नयाँ युगको थालनी
आज जेठ १५ गते गणतन्त्र दिवस । ऐतिहासिक जनयुद्ध, संयुक्त जनआन्दोलन र जनजाति आन्दोलनको बलमा संविधान सभामार्फत नेपालमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएको छ । सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको औचित्य एवं महìवलाई थप सुदृढ गर्न र प्रेरणा प्राप्त गर्न आजको दिनलाई गणतन्त्र दिवसका रूपमा मनाउने गरिएको छ । गणतन्त्र दिवस परिवर्तनका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्ने तमाम वीर सहिद, परिवर्तनको पक्षमा रगत पसिना बगाउने सबै वीर वीरङ्गनाप्रतिको सम्मान, प्राप्त उपलब्धिहरूप्रति गौरवका साथै तमाम परिवर्तनका पक्षधर र गणतान्त्रिक मुलुकका निम्ति विशेष उत्सव पनि हो । आमपरिवर्तनकामीको आस्था, विश्वास र प्रतिबद्धताको प्रतीक पनि हो ।
औसत आयुमा कर्णालीको फड्को
कर्णालीका प्रमुख दुई विशेषता हुन्, गरिबी र पिछडिएको क्षेत्र । बर्सौंदेखि सिंहदरबारले कर्णालीलाई यसै गरी देख्दै आएको छ । कतिसम्म भने कुनै कर्मचारीलाई सजाय दिनुपरेमा सरुवा गरी कर्णाली पठाउने कर्मचारीतन्त्रमा थेगो नै छ । पछिल्लो समय कर्णालीमा राजधानीलाई नै चुनौती दिने गरी खुसी थपिएको छ, उच्च औसत आयुले । कर्णालीमा बसोबास गर्ने नागरिकको औसत आयु सबैभन्दा धेरै ७२.५ वर्ष पुगेको छ । राष्ट्रिय तथ्याङ्क कार्यालयले २३ वैशाखमा सार्वजनिक गरेको ‘राष्ट्रिय जनगणना, २०७८’ को जनसङ्ख्या साक्षरता पुस्तक तथा जनसाङ्ख्यिक सूचकमा कर्णालीको औसत आयु सबैभन्दा धेरै भएको उल्लेख छ ।
विषयगत विशिष्टताको सम्मान
हामी सबैलाई आकर्षक काम गर्न मन लाग्छ । आकर्षक काम आकर्षक क्षमताबाट प्राप्त हुन्छ । त्यो क्षमता विशेषज्ञ संस्कृतिबाट विकास हुन्छ । अमेरिकी लेखक रोवर्ट लेभिनले पढाइ सिध्याएर कुनै काम रोज्ने क्रममा प्राध्यापन पेसालाई रोजे । किनकि उनको यो अघिदेखिकै सोच थियो र यो पेसाले उनलाई आत्मसन्तुष्टि र चलायमान व्यक्तित्व दिन सक्थ्यो । उनी यसै क्षेत्रमा रमाए, अनुसन्धान गरे, उनले गरेको ‘समय मनोविज्ञान’ संसारकै लागि नयॉ ज्ञान भयो । भारतीय लेखक आरके नारायण आफ्ना बा
निर्णय प्रक्रियामा समावेशीकरण
लोकतन्त्रमा सबै जनताले शक्तिको प्रयोग र उपयोग गर्न पाउनु पर्छ, थोरैको सङ्ख्याले राज गर्ने होइन भनिन्छ । लोकतन्त्रमा पहिचान, वितरणात्मक र सामाजिक न्यायको अनुभूति व्यवहारमै गर्न पाउनु पर्छ । जनतालाई सार्वभौम मानी लोकतान्त्रिक अधिकार प्रदान गर्ने क्रममा आधुनिक विश्वले जनप्रतिनिधिद्वारा लोकतान्त्रिक अभ्यास गरेको छ । फिनल्यान्डले प्रत्यक्ष, समावेशी, डिजिटल, समूहले निर्णय लिने र तरल लोकतन्त्रको अभ्यास सफलतापूर्वक गरिरहेको छ । स्विट्जरल्यान्डलगा
गुणस्तरीय शिक्षाको मार्ग
शिक्षाको माध्यमले नै मानिसलाई सभ्य, सुयोग्य र सक्षम बनाउँछ । शिक्षा पाएका बालबालिका नै सभ्य समाज निर्माणमा अग्रसर हुन्छन् । असल परिवार र असल गुरुबाट शिक्षा प्राप्त गरेका बालबालिकामा अनुकरणीय गुणको विकास हुन्छ । यही गुणले बालबालिकाको बोलीचाली, लवाइखवाइमा सकारात्मक स्वभाव देखा पर्छ । समुदायसँगको व्यवहारमा पनि असल आचरण देखिन्छ । धर्म, संस्कृति र संस्कार कुल र वंशबाट आउँछन् भने सिप र दक्षता जस्ता विषय सिकाइ र अभ्यासबाट प्राप्त हुन्छन् ।
नागरिक अधिकारमुखी बजेट
सरकारले आउँदो आर्थिक वर्षबाट सुरु हुने १६ औँ योजना स्वीकृत गरेको छ । यता, नीति तथा कार्यक्रम सङ्घीय सदनमा प्रस्तुत भइसकेको छ । नेपाल सरकारले यही जेठ १५ गते आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को बजेट सार्वजनिक गर्र्दै छ । सरकारका योजना, नीति–कार्यक्रम र बजेट एकअर्कामा अन्तरसम्बन्धित छन् । अतः यिनका बिच अन्तरसम्बन्ध कसरी स्थापित हुन्छ र यस परिस्थितिमा बजेट कसरी र कस्तो स्वरूपमा आउँछ ? नागरिकको चासो रहन्छ नै ।
विविधता व्यवस्थापनको सुअवसर
विविधता आधुनिक समाजको एक विशिष्ट विशेषता हो । हरेक व्यक्तिमा विशेष किसिमको ज्ञान, सिप, क्षमता, गुण हुन्छ । जसले उसलाई अरूभन्दा भिन्न देखाउँछ । त्यो नै विविधता हो । यो कुनै पनि व्यक्तिको, समुदायको, राष्ट्रको पहिचान हो । हरेकले आआफ्नो पहिचान संरक्षण गर्दै जानु पर्छ । यसो गर्दा विविधताको संरक्षण हुन्छ । विविधता व्यवस्थापन हुन नसक्दा विविधता छिन्नभिन्न हुन्छ, विभेद जन्मन्छ, अवसरबाट वञ्चित बनाउँछ अनि विविधताका लागि आकर्षण हुनुपर्ने केन्द्रविन्दु नै लोप हुन थाल्छ ।
सङ्घीय शासनको विश्व चित्र
सङ्घीय शासन भएका देशमा गणतान्त्रिक मुलुक स्विट्जरल्यान्डलाई उत्तम नमुनाका रूपमा लिइन्छ । दुवै विश्व युद्धमा कुनै पनि समूहबाट युद्धमा भाग नलिएको सिधा प्रजातन्त्र, विधिको शासन, मानव अधिकार, नागरिक समाज, प्रेस स्वतन्त्रता, सुशासन जस्ता आधुनिक लोकतन्त्रका मान्यतामा पूर्ण विश्वास गर्ने उक्त देशले पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली लागु गरेको छ । संयुक्त राष्ट्रसङ्घका १९२ सदस्य राष्ट्रमध्ये नेपालसहित २९ मुलुकले मात्र सङ्घीयता अपनाएका छन् । सङ्घीयता पनि स्विट्जरल्यान्डको जस्तो सङ्घीयता, अमेरिकाको जस्तो प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रपति हुने पूर्ण सङ्घीयता, भारतको जस्तो सङ्घीयता, अस्ट्रेलिया र नर्वेको जस्तो संवैधानिक राजतन्त्रसहितको सङ्घीयता, संयुक्त
युवालक्षित कार्यक्रम अपेक्षित
प्रत्येक आर्थिक वर्षको बजेटले युवा पुस्तालाई समेट्न सकेको छैन । जसका कारण युवामा निराशा छाउने गरेको छ । निराशाका कारण युवा पुस्ता बिदेसिन बाध्य छन् । नेपालको पछिल्लो जनगणनाको तथ्याङ्क अनुसार नेपालमा १६ देखि ४० वर्ष उमेर समूहका युवाको जनसङ्ख्या ४२.५६ प्रतिशत छ । झन्डै आधाको हाराहारी भएका युवाका लागि एकदमै न्यून बजेट विनियोजन गर्ने गरिन्छ । युवाका लागि बजेट बढ्नुपर्नेमा झनै बजेट दिनप्रतिदिन घट्दो क्रममा छ । आर्थिक वर्ष २०८०/८१ का लागि सरकारले प्रस्तुत गरेको बजेटमा युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयको बजेट करिब ३८ करोडले घटेको थियो । आव २०८०/८१ मा यु
दाफा खलः
देशको परिस्थिति र आवश्यकताका आधारमा परम्परागत रूपमा सिर्जना हुँदै आएको शास्त्रीय राग, परम्परागत बाजाको ताल र शब्दहरूको संयोजन नै दाफा हो । परम्परागत खिं (मृदङ्ग) बाजा बजाई स्तोत्र (भजन) गीत गाउनुलाई दाफा भजन भ
.jpg)