आदिवासी मुद्दाको सम्बोधन
संयुक्त राष्ट्रसङ्घको मुख्यालय न्युयोर्कमा सन् २०२४ अप्रिल १५ देखि २६ सम्म आदिवासी सवालसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय स्थायी मञ्च (युनाइटेड नेसन्स परमानेन्ट फोरम अन इन्डिजेनस इस्युज (युएनपिएफआइआई) को २३ औँ वार्षिक सम्मेलन सम्पन्न भयो । यस सम्मेलनको नारा : ‘आदिवासी समुदायको अधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रस
नयाँ प्रतिबद्धतासहितको बजेट
विकासोन्मुख देशमा, आर्थिक गतिविधिको उच्च अनुपात प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा सरकारद्वारा नियन्त्रित हुन्छ, जहाँ राजनीतिक प्रक्रियाले स्रोतको बाँडफाँट निर्धारण गर्छ । विकसित देशमा बजेट भनेको करदाता र तिनका प्रतिनिधिले सरकारको वित्तीय गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्ने, विभिन्न क्षेत्रबिच सार्वजनिक शक्ति बाँडफाँट गर्ने र नियन्त्रण र सन्तुलनको प्रणाली सिर्जना गर्ने संयन्त्र हो । नेपालमा राष्ट्रिय विकासको आर्थिक आधार निर्माणमा केही उपलब्धि भएका छन् । उदाहरणका लागि, यसले नयाँ र भरपर्दो उत्पादनका रूपमा जलविद्युत्, सिमेन्ट र फलामको स्टिल निर्यात
पर्यटनबाटै अर्थतन्त्रको विकास
नेपालको संविधानको धारा ११९ बमोजिम सङ्घीय संसद्मा जेठ १५ गते आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को बजेट प्रस्तुत भई छलफलमा रहेको अवस्था छ । यस बजेटले पाँच उद्देश्य, पाँच प्राथमिकता तथा पाँचै रणनीति लिएको छ । साथै, बजेटले धेरै विषयलाई समावेश गर्ने कार्य गरेको र तीमध्ये पर्यटन प्रवर्धनलाई विदेशी मुद्रा आर्जनको दृष्टिकोणबाट अहम् रूपमा लिएको छ । बजेट कार्यान्वयनको अवधिमा सोह्र लाख पर्यटक भित्र्याउने गरी पर्यटन प्रवर्धनसम्बन्धी कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने तय गरिएको छ ।
बजेटमा सामाजिक सुरक्षा
सत्रौँ गणतन्त्र दिवसकै दिन जेठ १५ गते संवैधानिक व्यवस्थाबमोजिम सरकारको आगामी आर्थिक वर्षको आय र व्ययको अनुमान सार्वजनिक भएको छ । यसअघि राष्ट्रपतिबाट जेठ १ गते सरकारको नीति तथा कार्यक्रम सार्वजनिक गरिएको थियो । बजेट राजनीतिक दस्ताबेजसमेत भए पनि यसले मुलुकको अर्थव्यवस्था र समा
नेतृत्व, सुशासन र विकास
सुशासन विकासको अनिवार्य आधारशिला हो । सुशासन कायम भए मात्र विकासले गति लिन सक्छ । विकासका नीति, योजना, रणनीति र कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्ने वातावरण कायम हुन सकेमा मात्र उपलब्धि हासिल हुन सक्छ । सुशासनको अवरोधकका रूपमा रहेको भ्रष्टाचार र अनियमितताका कारण सरकारले सञ्चालन गर्ने गरेका विकासका कार्यबाट अपेक्षाकृत उपलब्धि हासिल हुन सकेको छैन । जीवन निर्वाहका आधारभूत सेवा शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, विद्युत्, खाद्यान्न, आ
मोदीलाई तेस्रो अवसर
भारतमा लोक सभाका लागि भएको निर्वाचनमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी नेतृत्वको भारतीय जनता पार्टीलाई अनपेक्षित हानि पुगेको छ । चुनावअघि विभिन्न सञ्चार माध्यमद्वारा गरिएका सर्वेक्षण र राजनीतिक विश्लेषकको अनुमान विपरीत विपक्षी दलहरूको गठबन्धन इन्डियाले अपेक्षा गरिएभन्दा धेरै सिट जितेको छ । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी नेतृत्वको एनडिए गठबन्धनले सरकार गठन गर्न आवश्यक सङ्ख्या २७२ भन्दा बढी सिट जितेको छ । भारतको तल्लो सदन लोक सभा
महामारीका रूपमा फैलिँदै छ तनाव
विश्वका अनेक प्राणीहरूमध्ये मानव जाति चेतनशील र सामाजिक प्राणी भए पनि यसभित्र उत्पन्न हुने तनावले सबैभन्दा बढी समस्याग्रस्त बन्दै गएको छ ।
सुशासनमा सञ्चार माध्यम
सत्य, तथ्य र सूचनामूलक सन्देश प्रवाह गरी आमनागरिकलाई सुसूचित गर्ने मुख्य काम सञ्चार माध्यमको हो । स्वतन्त्र, निर्भिक र वस्तुनिष्ठ भई नागरिकको हक अधिकारको पक्षपोषण गर्ने गरी समग्र क्षेत्रको सन्देश प्रवाहका लागि सही सूचना सङ्कलन गर्ने कर्तव्य पत्रकारको हो । पत्रकारिताले सङ्कलन गरेको सत्य, तथ्य सूचना सम्पादन गरी समाचार÷लेख प्रस्तुत गर्नाले सञ्चार क्षेत्रको निष्ठा र प्रतिष्ठा बढोत्तरी भई नागरिक सुसूचित हुन्छन् । शासकीय प्रणालीको शुद्धताका लागि का
वातावरण संरक्षणका प्रयास
प्रकृतिले विभिन्न जाति–प्रजातिबिच सम्बन्ध स्थापित गरेको छ, जसलाई पारिस्थितिकीय प्रणाली (इकोसिस्टम) भनिन्छ । पारिस्थितिकीय प्रणालीले मात्र मानव जीवन र यसको जीविकोपार्जनलाई मद्दत गर्छ । जैविक विविधता विनाश हुनबाट जोगाउँछ । जैविक विविधता हाम्रो जीवन हो । वन पृथ्वीको फोक्सो हो भने सीमसार मिर्गाैला हो । यिनीहरूको संरक्षण गर्न सकिएन भने मानवलगायत पृथ्वीका प्राणीको अस्तित्व रहन सक्दैन । त्यसैले प्रकृतिको सम्मान गर्नु अति आवश्यक छ तर जताततै प्लास्टिकका खोल तथा बोतल, सिसाका टुक्रा, मोटरका टायर, बोरा आदि देखिन्छ । धुवाँ र धुलोयुक्त हावा पाइन्छ, ध्वनि प्रदूषित छ ।
नयाँ बजेटले मागेका कानुन
प्रतिनिधि सभा र राष्ट्रिय सभाको संयुक्त बैठकमा अर्थमन्त्री वर्षमान पुनले बजेट प्रस्तुत गर्नुभएको छ । यो बजेट नेपालको आर्थिक परिदृश्यका लागि रूपान्तरणकारी योजनाका साथ प्रस्तुत भएको छ । यस अर्थमा मुलुकको सामाजिक आर्थिक रूपान्तरणका लागि निर्णायक छ । विशेष गरी राष्ट्रले कोरोना महामारीबाट उत्पन्न आर्थिक अवरोधबाट मूच्र्छित अर्थतन्त्र बिस्तारै तङ्ग्रिँदै पुनप्र्राप्ति र दिगो विकासका लागि तयारी गर्ने लक्ष्य राखेको कुरा बजेटले इङ्गित गरेको छ । यो आलेखले बजेटका
प्राप्त उपलब्धि र चुनौती
यतिखेर मुलुकमा सिर्जनशील र राम्रा काम भइरहेका छन् । यसबाट रचनात्मकताको नै प्रवर्धन भइरहेछ । दिनहुँ जसो हुने रचनात्मक कामले प्रत्यक्ष रूपमा व्यक्ति र परोक्ष रूपमा समाज तथा मुलुकको हित नै गर्छ । आवश्यक पर्ने वस्तुको उपलब्धता र सेवा प्रवर्धनमा सरलता र सुलभता पनि सिर्जना गरिरहेको हुन्छ । हेर्दा मसिना लाग्छन् तर तिनले दैनिक जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका हुन्छन् । जस्तो कि अल्लोबाट जुत्ता, कोट, इस्टकोट, झोला उत्पादन भइरहेका छन् । सुपारीका
गरिबीविरुद्ध लडाइँ
सामान्य अर्थमा गाँस, बास र कपासको समस्या हुने व्यक्तिलाई गरिब भनिन्छ । अर्को अर्थमा मानिस बाँच्नका लागि आवश्यक न्यूनतम कुरा परिपूर्ति हुन सक्दैन भने त्यस्तालाई पनि गरिब भनिन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, रोजगारीजस्ता मानव विकासका सूचकाङ्कका आधारमा पिछडिएको र राष्ट्रिय विकास प्रक्रियामा आबद्ध हुन नसकेको व्यक्ति वा समूहलाई गरिबीको परिभाषाभित्र राख्न सकिन्छ । २०१३ सालदेखि योजनाबद्ध विकास प्रक्रिया प्रारम्भ गरियो र अहिले हामी १६ औँ आवधिक योजना तर्जुमाको प्रारम्भिक चरणमा जुटेका छौँ । सबै योजनामा गरिबी न्यूनीकरण गर्न विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरियो । गरिबी निवारण गर्नका लागि केन्द्रीय सङ्गठनका रूपमा भूमि व्यवस्था, सहकारी तथा गरिबी निवारण मन्त्रालय नै स्थापना गरियो । अहिले मन्त्रा
विदेशमोह रोक्ने सूत्र
जीवन भनेको एक किसिमको यात्रा नै हो । जिन्दगीको यस्तो यात्रा न बाल्यकालमा अगाडि बढ्छ न त वृद्धावस्थामा नै । यात्रा अगाडि बढ्छ त केवल युवा अवस्थामा । किनकि यो उमेर भनेको आफ्नो भाग्यरेखा आफैँ कोर्ने समय पनि हो । १६ वर्ष उमेर पुगेर ४० वर्ष ननाघेको उमेर समूहको जमात नै वास्तविक युवा हो । कुनै पनि देशको विकासका लागि युवा भनेका महत्वपूर्ण शक्ति र सम्पत्ति हुन् । उनीहरू तुरुन्तै केही होस् भन्ने चाहन्छन् । यस्तो जमातको ज्ञान, सिप र क्षमताको सही सदुपयोग गर्न सकियो भने राष्ट्र निर्माणमा ठुलो सहयोग पुग्छ । देश विकासका लागि युवा जनशक्ति परिचालन गर्नु पर्छ भनेर नेपालको सं
किचलोमा पत्रकारको सदस्यता
नेपाली पत्रकारको साझा संस्था नेपाल पत्रकार महासङ्घको महाधिवेशन सकिएको एक महिना भएको छ । त्यही महाधिवेशनले तोकेको निर्वाचन समय अनुसार आउने शनिबार अर्थात् जेठ २६ मा देशभर एकसाथ तीन तहका निर्वाचन हुनुपर्ने छ । मुलुक सङ्घीय संरचनामा गएपछि संविधानले तीन तहलाई पालिका, प्रदेश र केन्द्रीय माने पनि दलहरू र सङ्घ संस्थामा जिल्ला तहको मान्यता कायमै छ । नेपाल पत्रकार महासङ्घमा पनि जिल्ला शाखा कायम छन् । यसरी ७७ जिल्ला, भूगोल र प्रतिष्ठान एवं एसोसिएट्ससहितका १० प्रदेश र केन्द्रीय समितिका लागि एकै दिन एकै समयमा प्रत्यक्ष प्रणालीबाट निर्वाचन हुन लागेको यो दोस्रो पटक हो ।
समानुपातिक प्रतिनिधित्व र सुशासन
एक्काइसौँ शताब्दीको उत्कृष्ट शासन व्यवस्था हो, लोकतन्त्र, जसलाई जीवन्तता प्रदान गर्ने कार्य आवधिक निर्वाचनले गर्छ । यो गोप्य मतदानबाट नागरिकले आफ्नो मन परेको प्रतिनिधि छान्न पाउने अधिकार हो । निश्चित समयपश्चात् जनप्रतिनिधिलाई मन परे नागरिकले नवीकरण पनि गर्न सक्छन् । मन नपरे जनताको इच्छा अनुसार नयाँ अनुहार निर्वाचित हुन्छन् । यसलाई औपचारिक रूपमा समूह निर्णय निर्माणको रूपमा पनि लिने गरिन्छ । जनताको अभिमत बुझ्ने लोकतान्त्रिक विधि तथा पद्धति
बजेट सन्तुलनका जटिलता
विश्वभरकै अर्थ तथा वित्तमन्त्रीलाई बजेट ल्याउनु सजिलो कार्य हुँदैन । सम्पन्न होस् वा विपन्न वा विकासशील, सबै मुलुकका निम्ति साधन र स्रोतको सीमितता र बाध्यता आफ्नै खालको हुन्छ । चाहना र आवश्यकता असीमित हुन्छन् भने त्यसको परिपूर्ति गर्ने साधन र स्रोतको आआफ्नै सीमा हुन्छ । अर्थशास्त्रले यसलाई दुर्लभ साधन र स्रोत मान्छ । साधन र स्रोत बढी भयो र त्यसको प्रचुर विनियोजन र खर्च गरियो भने पनि अर्थतन्त्रमा थप विकृति आउन थाल्छ । नकारात्मक असर पर्छ । उ
महिलामैत्री कार्यक्रम
सरकारले आगामी वर्षलाई ‘महिलामा लगानी वर्ष’ का रूपमा मनाउने घोषणा गरेसँगै महिला सशक्तीकरणमा टेवा पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ । आगामी आर्थिक वर्षको नीति तथा कार्यक्रम र बजेटको मुख्य आकर्षणका रूपमा ल्याइएको ‘प्रधानमन्त्री छोरी आत्मनिर्भर कार्यक्रम’ ले महिला तथा बालबालिकाको विकासका खाका कोरिँदै जाने देखिएको छ । आगामी आवका लागि महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयले पाएको एक अर्ब ६० करोड रुपियाँ बजेटको केही हिस्सा महिला
खोजी हुँदै आशाको दियो
‘हरेक नेपालीको घरमा एक हल गोरु, दुहुनो गाई अनि गरिखान पुग्ने जमिन, औषधीमूलो गर्न र सन्तानलाई शिक्षा दिन सक्ने अवस्था होस्’ त्यो बेला बिपी कोइराला सधैँ भन्नुहुन्थ्यो, “हलो जोतिरहेको तस्बिर दिलमा राखेर सरकारका योजनाहरू कोर्नु ।” बिपीले बनाएको ‘समाजवाद’ को यो विम्ब त अब धुलोमैलो लागेर पुरानो भइसकेको छ । उहाँले देख्नुभएको ‘गाउँको विकास’ को सपना पनि विकासको त्यही बतासमा बतासिइरहेको छ । ‘नेपाल भनेकै गाउँ हो । नेपालको विकास भन्नु नै गाउँको विकास गर्नु हो । झुपडी, गाउँ र बस्तीबाट विकासको शङ्खनाद आफ्नै पाखुराले आफ्नै माटोमा प्रारम्भ गर्नु पर्छ’ बिपीको मान्यता थियो कि “गाउँको विकास नै मुलुकको सर्वाङ्गिण विकास हो ।”
खेल कूटनीतिको महत्व
नेपाली खेलकुद क्षेत्रमा केही समययता खेल कूटनीति (स्पोर्टस डिप्लोमेसी) को चर्चा खुब हुन थालेको पाइन्छ । नेपाल ओलम्पिक कमिटीको कार्यक्रममा होस् वा मैत्रीपूर्ण क्रिकेट खेल्न आएका वेस्ट इन्डिजका खेलाडीको स्वागत कार्यक्रममा साथै अन्य कार्यक्रममा समेत खेलकुद मन्त्रीलगायतले खेल कूटनीतिको विषय उठाइरहेका छन् । नेपालमा मात्र नभई विश्वमा नै खेलकुदले मानिसलाई एकजुट बनाउन विशेष भूमिका खेल्दै आएको छ । राष्ट्रको इज्जत प्रतिष्ठा र गौरवसँग खेलकुद जोडिएको हुन्छ । वर्तमान समयमा खेलकुदलाई स्वास्थ्य र मनोरञ्जनका रूपमा मात्र नभई राष्ट्रिय एकता प्रवर्धन गर्ने र मानिसलाई एकताबद्ध गराउने माध्यमको रूपमा समेत लिने गरिन्छ । समाजमा व्याप्त विभिन्न किसिमका सामाजिक भेदभाव चिर्न पनि खेलकुदले अहम् भूमिका निभाइरहे
सांस्कृतिक पुनर्जागरणको खाँचो
संस्कृति भन्नेबित्तिकै हामी जहिल्यै हाम्रा पुर्खाले चलाउँदै आएका परम्परागत मान्यतालाई मात्रै ठान्छौँ । प्राचीनकालदेखि चल्दै आएका धर्म, कला, भाषा, साहित्य आदिको परम्परागत स्वरूप पक्कै पनि संस्कृति हो तर त्यति मात्रै होइन । संस्कृति त त्यस्तो कुरा हो, जसले हाम्रो पहिचान कायम गर्छ । संस्कृति भनेको त्यस्तो संस्कार हो, जसले हामीलाई बढीभन्दा बढी परिष्कृत बनाउँदै लैजान्छ । हाम्रा सामाजिक जीवन, राजनीति, अर्थव्यवस्था आदिमा झल्किने क्रियाकलाप नै संस्कृति हो । संस्कृति भनेको समग्रमा समाजको परिचय हो । नवनिर्माणका नाममा हामीले जुन परम्पराको थालनी गर्छौं, कालान्तरमा त्यही नै संस्कृति बन्छ । त्यसैले कस्तो संस्कृतिको निर्माण गर्ने भन्ने हाम्रै हातमा छ र सदैव असल संस्कृति निर्माणमा मानव समुदायको भूमिका रहनु पर्छ ।
सगरमाथाले जोडेको सम्बन्ध
सगरमाथा विजय तेन्जिङ र हिलारीको व्यक्तिगत साहस र सफलता हो । त्यसैले त नेपाल विश्वमै साहसिक पर्यटनका लागि उत्तम भूमिको रूपमा परिचित भयो । नेपाल र न्युजिल्यान्डको सम्बन्ध विस्तारको बीजारोपण पनि यसै सफलतापश्चात् भयो । सगरमाथा आरोहणपछिका वर्षमा सर एडमन्ड हिलारीले सगरमाथा क्षेत्रमा हवाई मैदान, विद्यालय, अस्पताल आदि निर्माण र सञ्चालन गरी सुरु गरेको सामुदायिक र सामाजिक सेवाको कार्यको कारण उनी उक्त क्षेत्र र न्युजिल्यान्डमा उनी प्रसिद्ध भए । सन् २००८ को जनवरीमा मृत्यु हुनुअघि उनी न्युजिल्यान्डमा सबभन्दा बढी मन पराउने व्यक्ति थिए । रिजर्व बैङ्क अफ न्युजिल्यान्डले निष्कासन गरेको पाँच डलरको नोटमा हिलारीको तस्बिर छ । कुनै देशको राजा, रानी र राष्ट्रपतिबाहेक जीवित व्यक्तिको तस्बिर नोटमा भएको पहिलो व्यक्ति सायद उनी नै होलान् ।
जनपक्षीय पत्रकारका आदर्श
कृष्ण सेन इच्छुक क्रान्तिकारी पत्रकारिताको वैचारिक र साङ्गठनिक आधार स्तम्भ हुनुहुन्थ्यो । स्पष्ट विचार, निष्ठा र अदम्य साहसका साथ बलिदान दिनुभएका इच्छुकको नाम आदर र उच्च सम्मानका साथ लिइन्छ । इच्छुक जति बाँच्नुभयो, निष्ठापूर्ण जीवन बाँच्नुभयो । आफूलाई गौरवपूर्ण बलिवेदीमा इमानदारपूर्वक समर्पण गर्नुभयो । कथनीलाई इमानदारपूर्वक व्यवहारमा पनि प्रमाणित गर्न सक्यो, तुच्छ स्वार्थलाई सचेत प्रयत्नबाट सर्वथा त्याज्य ठान्यो । तमाम चुनौतीलाई आदर्शको शृङ्खला खडा गर्दै ललका¥यो, यस्ता अजम्बरी योद्धा इच्छुकको स्मरण जनपक्षीय पत्रकारका लागि औपचारिकता मात्र होइन ।
प्राकृतिक सन्तुलनको पर्याय
एक जना मित्रले सोध्नुभयो, “कछुवा किन चाहियो, कछुवा सबै मासिए पनि हामीलाई के फरक पर्छ ?” यो एउटा प्रतिनिधि प्रश्न हो । अरू जीवका विषयमा पनि यस्तो प्रश्न आउँछ । एक पटक मलाई जागिरका लागि लिइएको मौखिक परीक्षामा प्रश्न गरियो, “झिँगालाई नास गरिदिए के होला ?” त्यस्तै पदमै बसेका एक व्यक्तिले भन्नुभयो, “मच्छडले तराईमा साह्रै दुःख दियो, यसलाई सखाप पार्ने कुनै तरिका छ ?” यी सबै प्रश्नलाई मैले एउटै उत्तर दिएँ, “कुनै जीवको अस्तित्व नामेट पारेमा प्रकृतिको सन्तुलन बिग्रिन्छ, जसको सबैभन्दा बढी प्रभाव मानिसमा पर्छ ।” अरू जीवको उसै सन्दर्भमा कुरा होला । यस लेखमा कछु
अकल्पनीय त्यो घटना
०५८ साल जेठ १९ गते शुक्रबार । ‘दरबार हत्याकाण्ड’ को त्यो त्रासदीपूर्ण रात । तत्कालीन राजा वीरेन्द्र शाह र उनका परिवारको अन्त्य । त्यो हत्याकाण्ड नेपालको इतिहासमा सम्भवतः सबैभन्दा बीभत्स र रहस्यमय घटना । दरबार हत्याकाण्ड भएको २३ वर्ष भयो । इतिहास उधिन्नेहरूका लागि २३ वर्ष छोटो लाग्न सक्छ तर इतिहास बनेको कुनै घटना भोग्नेका लागि २३ वर्ष निकै लामो हो । दरबार हत्याकाण्डपछि जन्मिएको व्यक्ति अहिले युवाको प्रतिनिधित्व गर्ने र तार्किक हस्तक्षेप गर्न सक्ने भएको छ । यो पुस्ताले इतिहासको त्यो रहस्यमय घटनालाई कसरी बुझ्दो हो ? के उक्त घटनाको सही दस्ताबेज निर्माण भएको छ ?
इतिहास संशोधनको औचित्य
विगतका घटनाको खोजी र त्यसको सप्रमाण प्रस्तुति नै इतिहास हो । इतिहासले यथाशक्य लिखित प्रमाण खोज्छ । आधुनिकतासँगै श्रव्य, श्रव्यदृश्य तथा फोटोग्राफीको व्यापक प्रचलन भएकाले अब यी सामग्री पनि इतिहासको प्रमाणका रूपमा स्थापित भएका छन् । प्राचीनकालका शिलालेख, ताम्रपत्र, लालमोहर, रुक्का, सनद, इस्तिहार, वंशावली, तिथ्यावली आदि इतिहासका पुरानो प्रचलनका स्रोत हुन् । नेपाल राजनीतिक रूपमा कहिले अस्थिर र सङ्क्रमणकालीन त, कहिले तानाशाही र अन्धकार युगमा रह्यो । इतिहास लेखनका लागि लामो समय कुर्न पर्ने अवस्था भयो । विडम्बना के भने नेपालको इतिहास पनि सबैभन्दा पहिले विदेशीले लेखिदिनु पर्ने अवस्था देखा पर्न गयो । नेपालको प्राचीन इतिहासको मूल स्रोत लिच्छविकालमा राखिएका शिलालेख हुन् । रा
.jpg)