शिवप्रसाद भट्टराई
झण्डै चार दशक अघिदेखि सर्वोच्च अदालत अन्तर्गत विभिन्न दायित्वमा रही कानुन व्यवसायीको रूपमा आफ्नो सेवा अर्पण गर्दै आएका सुपरिचित व्यक्तित्व हुनुहुन्छ– वरिष्ठ अधिवक्ता जुक्तिजङ्ग लामिछाने । यसका अतिरिक्त अध्यापन, लेखन, राजनीति र सामाजिक अभियन्ता आदि विविध क्षेत्रमा पनि उहाँले आफ्नोतर्पmबाट सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्दै आउनुभएको छ । विशेष गरी अध्यात्म दर्शनप्रति बढी झुकाव राख्दै जीवन र जगत्का विविध विषयका सम्बन्धमा गहन विश्लेषण उहाँले गर्दै आउनुभएको छ । यसक्रममा जीवनलाई आत्मानन्द प्राप्त गर्ने मार्गमा कसरी अग्रसर गराउने भन्ने आफ्ना अनुभव र अनुभूतिहरू समावेश गरिएको उहाँको ‘उषाका लालिमा’ शीर्षकको कविता सङ्ग्रह हालै प्रकाशमा आएको छ । यसरी मूल रूपमा यो कविता सङ्ग्रह अध्यात्म विषयसम्बन्धी बौद्धिक चिन्तनको रूपमा देखापर्दछ भने स्वधर्मप्रतिको विशेष अनुराग, देशप्रेम, हाम्रो मौलिक संस्कृति, सभ्यता र यसको विशिष्टताप्रति विशेष आस्था, आफ्नो देशको गौरवशाली इतिहासप्रतिको गर्व र गौरव, प्रकृति चित्रण आदि पक्ष पनि कविताको मूलभूत विषय बनेर यसभित्र उपस्थित हुनपुगेको पाइन्छ ।
विसं २०७२ साल वैशाख १ गतेदेखि चैत ३० गतेसम्मका प्रत्येक बिहान नियमित र अविरल रूपमा लेखिएका छोटा–छोटा कविताहरूको सँगालो हो– ‘उषाको लालिमा’ । यसले लेखकको साहित्य रचनाप्रतिको आकर्षण र मोह, उहाँभित्रको प्रतिभा र कवित्वशक्ति, लेखनप्रतिको लगनशीलता, उहाँभित्र अन्तर्निहित दार्शनिक चेतना–चिन्तन, अध्यात्मप्रतिको विशेष अनुराग आदि पक्षको राम्रो चिनारी दिन सकेको छ । कवितालाई सरसर्ती हेर्दा वा पढ्दा मात्र तिनले कसैलाई पनि आकर्षित गर्न नसक्ने जस्तो देखिन्छ तर कविताहरूलाई गहिरिएर पटक–पटक पढ्दा र यसभित्र डुब्दा अनि शब्दहरूले सञ्चार गर्न सकेका अनुभव र अनुभूतिमा आधारित विविध किसिमका वैचारिक सन्देश र भाव पक्षलाई पनि मनन गर्दा यसले पाठकका हृदयलाई राम्ररी स्पर्श गर्नसक्ने सामथ्र्य बोक्न सकेको छ । सत्य, न्याय, धर्म अनि निष्काम कर्म र भक्तिप्रति मानिसले विशेष अनुराग राख्नुपर्ने पक्षमा कविताहरूले विशेष जोड दिएका छन् ।
यो कविताकृति ‘गणपति–वन्दना’ शीर्षकको कविताबाट आरम्भ गरिएको छ । मानिसले क्रोध, लोभ, मोहको परित्याग गर्नुपर्छ र राष्ट्र राष्ट्रियता र मानवीय विवेकलाई कहिल्यै पनि बिर्सनुहुँदैन भन्ने सत्यको उद्बोधन ‘जन्मको विस्मरण’ शीर्षकको कवितामा गरिएको छ । ‘सत्–असत्’, ‘मान्छे र मृत्यु’, ‘जीवन–गति’, ‘ईश्वर–प्रणिधान’, ‘ब्रह्मानन्द’, ‘नश्वरता’, ‘अनित्य संसार’, ‘पूर्णानन्द’, ‘मीराको विषपान’, ‘भगवान्को अर्थ’ आदि अनेकौँ कविता अध्यात्म–अवस्थित कविताका रूपमा देखापर्छन् । यिनले आत्मा–परमात्मा अनि जीवन र जगत् आदि विविध विषय र सन्दर्भमाथि प्रकाश पार्ने आफ्नै किसिमको जमर्को गरेका छन् । यस अन्तर्गत ‘रसो वै सः’ शीर्षकको कविता अति उत्कृष्ट कविताको रूपमा देखापर्छ । कविताहरू अत्यन्त सरल, सहज र स्पष्ट छन् । कविताहरूमा खासगरी लेखकका अध्यात्मसम्बन्धी विचार राम्ररी परिभाषित हुन पुगेका छन् । ‘निरहङ्कार’ शीर्षकको कवितामा उहाँ लेख्नुहुन्छ–
विवेक बुद्धिले हिँड्नु बुझी सार असार यो
तत्वको बोधले मात्र परम गति मिल्छ जो ।
त्यस्तै ‘स्वधर्म’ शीर्षकको कवितामा उहाँ लेख्नुहुन्छ–
विद्याबुद्धि, ज्ञान, तप, जप सबै गरी
उन्मुक्तिको मार्ग खोजौँ आफ्नै धर्म–धरी ।
मानिस आफैँमा आत्मस्वरूप हो, जो सनातन, सर्वव्यापक र शक्तिमान छ । यो यथार्थमा मानिसले गहिरोसँग चिन्तन गर्नुपर्छ । यसका लागि आपूmले आपैmँलाई चिन्नुपर्छ । आफैँलाई चिन्न बाहिर होइन आफैँभित्रको रहस्यलाई बुझ्न सक्नुपर्छ, आफैँभित्र हेर्नुपर्छ । ‘परम पद’ शीर्षकको कविताले यही तथ्यमाथि प्रकाश पारेको छ । यो कविता यसरी बोलेको पनि छ–
आत्मा आफैँ परमेश्वर परमात्मा आफैँ
आपूmभित्र खोजी गरे पूर्ण हुन्छ सापैm ।
यसरी जुक्तिजङ्ग लामिछानेको ‘उषाको लालिमा’ शीर्षकको यो कविता सङ्ग्रहभित्र सङ्ग्रहित प्रायजसो कविताले अध्यात्म चिन्तनसम्बन्धी विविध यथार्थमाथि गहन प्रकाश पारेका छन् र यस क्रममा अनेकौँ पौराणिक प्रसङ्ग पनि यसभित्र जोडिएका छन् ।
राष्ट्रप्रेम यो कविता सङ्ग्रहको अर्को विशेषताको रूपमा देखापर्छ । यस अन्तर्गत ‘पवित्र इच्छा’, ‘मातृभूमिको सम्झना’, ‘देशका लागि प्राणदान’, ‘राष्ट्रिय एकता’, ‘स्वर्गभूमि नेपाल’, ‘स्वदेश महिमा’ आदि शीर्षकको कविता यस कोटिका कविताका रूपमा देखापरेका छन् । ‘मातृभूमिमा समर्पण’ शीर्षकको देशप्रेमले भरिएको कवितामा उहाँ लेख्नुहुन्छ –
जन्मेका हामी हौँ वीर देशकै लागि मर्नमा
हामी सङ्कोच गर्दैनौँ प्राण यो त्याग गर्नमा ।
त्यस्तै ‘हरिबोधनी’, ‘लक्ष्मी–कीर्तन’, ‘भाइटीका’, ‘छठ पर्व’, ‘गुरुपूर्णिमा’, ‘इन्द्रजात्रा’ आदि शीर्षकका कविताले हाम्रो संस्कृति र सभ्यतामा आधारित मूल्य, मान्यता र यसका विशिष्टतामाथि महŒवपूर्ण प्रकाश पारेका छन् । ‘राष्ट्रिय एकता (पृथ्वीजयन्ती)’,
‘शहीदको बलिदान’, ‘शहीद सदिच्छा’, ‘राष्ट्रिय गीत’, ‘स्वर्गभूमि नेपाल’, ‘देशभक्तिमा ज्ञान र वीरता’,
‘धर्तीपुत्रका पाइलाहरू’ आदि शीर्षकका कविताहरू हाम्रा अविस्मरणीय गौरवशाली इतिहासप्रति परिलक्ष्यित छन् ।
‘उषाको लालिमा’ शीर्षकको यो कविता सङ्ग्रहमा प्रकृतिको रमणीय वर्णन पनि पाइन्छ । ‘नेपाल महिमा’, ‘प्रकृतिको प्रबलता’, ‘नेपालको रूप’, ‘स्वर्गपुरी नेपाल’ आदि अनेकौँ कविता यसका साक्ष्य उदाहरण बनेका छन् । प्रकृति चित्रण अन्तर्गतकै ‘डाँफे झरेछ’ शीर्षकको कवितामा प्रकृतिको अत्यधिक दोहन अनि बाढी र पहिरोका कारण नेपालको मनोरम प्राकृतिक सुन्दरता नै दिन–प्रतिदिन विनासिन पुगेकोमा दुःख प्रकट गर्दै उहाँ लेख्नुहुन्छ–
वन, जङ्गल, पहाड र हिमाल, बेँसी फाँट
उजाड छन् सबैतिर खण्डहरको छाँट ।
बास छैन, गाँस छैन ठाउँ छैन हेर्ने
सङ्कट र वेदनामै अब सबै मर्ने ।।
कविता सङ्ग्रहभित्र माथि वर्णन गरिएका विषयवस्तुका अतिरिक्त अन्य अनेकौँ विषय पनि समाहित छन् । प्रत्येक शीर्षकको कवितामा लेखकले कतै न कतै अध्यात्मसम्बन्धी छाप छोड्नुभएको छ । यसमा सङ्ग्रहित कविताका केही ठाउँमा देखापर्ने हिज्जेसम्बन्धी सामान्य त्रुटि र छन्दभङ्गतालाई भन्दा बढी यसको भावपक्षमाथि गहन ध्यान दिई कविताहरूको अध्ययन गर्ने हो भने यसले विविध क्षेत्रमा आफ्नो वैचारिक छाप छोड्ने राम्रो सामथ्र्य बोक्न सकेको पाइन्छ । यही नै यो कविता सङ्ग्रहको विशेषता र प्राप्ति पनि बनेको छ ।
